De Beste Romans van 2014

Het is altijd moeilijk een lijstje samen te stellen aan de hand van slechts vijfenveertig gelezen boeken dit jaar. Het was niet echt een jaar met sterke uitschieters of verbluffende vernieuwingen. Voor mij was het het jaar van de ontdekking van Karl Ove Knausgaard en zijn "My Struggle", waarvan ik de drie gelezen delen alle drie even hoog inschat. De eer van "beste roman" gaat naar Jim Crace's Harvest, een prachtig geschreven, bijna mythisch verhaal vol dreiging en eenzaamheid.

Beste romans van 2014

1. Jim Crace - Harvest
2. Martin Amis - Zone Of Interest
3. Karl Ove Knausgaard - A Death In The Family, A Man In Love & Boyhood Island
4. Haruki Murakami - Colorless Tsukuri Tazaki
5. Julie Otsuka - The Buddha In The Attic
6. Julia Deck - Viviane Elisabeth Fauville
7. Laurent Binet - HHhH
8. Boualem Sansal - Rue Darwin

Oudere aanraders en heruitgaven

1. Mario Vargas Llosa - The Time Of The Hero
2. John Steinbeck - Of Mice And Men
3. Hans Fallada - Alone In Berlin
4. Irène Némirovsky - Suite Française
5. John Williams - Stoner 

Non-fictie

1. Howard Bloom - The God Problem
2. Arthur Herman - The Cave And The Light
3. W.G. Sebald - A Place In The Country

Paul Woodruff - The Ajax Dilemma (Oxford University Press, 2011) ****

Tijdens de Trojaanse oorlog schenkt de Griekse leider, Agamemnon, het door de goden gemaakte harnas van de gesneuveld Achilles weg. Hij wil het harnas geven aan de meest verdienstelijke strijder uit zijn leger. Twee kandidaten komen in aanmerking : Ajax, de dapperste aller soldaten, de man die voor vier vecht, die altijd en overal klaarstaat en gevreesd wordt door de vijand. En Odysseus, de strateeg, de man van het woord en de listen.

Filosoof Paul Woodruff beschrijft het hele verhaal zoals we het kennen uit de Ilyas en ook van Sophocles' toneelstukken, en verzint er nog wat bij, over het eerste deel van zijn boek. Alle argumenten over wie het moet krijgen worden naar voor gebracht. En Odysseus krijgt het harnas. Woodruff gaat dan in een subtiele analyse van definities als beloning en erkenning, met bovenal het verschil tussen eerlijkheid en rechtvaardigheid (fairness vs justice). Zijn hele betoog gaat naar het feit is dat het beter is om rechtvaardig te verlonen, in het belang van de hele groep, en zodoende uitschieters als Odysseus beter te verlonen, zelfs al gaat dat in tegen de gevoelens van eerlijkheid en erkenning bij de rest van de groep. Een gewaagde analyse, zeker in deze tijd van toplonen, maar zijn betoog is sterk onderbouwd. We hebben leiders nodig, zo zegt hij, geen processen en principes om voor ons te beslissen.

Zijn uiteenzetting is dermate genuanceerd, dat ik me de bedenking maakte dat een stevig onderbouwd standpunt zoals het zijne nooit door politici of vakbonden zelfs maar besproken zou kunnen worden.

Karl Ove Knausgaard - Boyhood Island (Vintage, 2014) ****

Boek 3 van "My Struggle" brengt de familie Knausgaard tijdens de tienerjaren van beide zoons op het eiland Tromöya, hun vader volgend die leraar is in de plaatselijke school, en de moeder die werkt in een psychiatrische instelling. Chronologisch gezien vindt de handeling plaats voor "A Death In The Family", het eerste boek in de reeks.

Het verhaal begint als Karl Ove, nog in de kinderkoets, samen met zijn broer Yngve en zijn ouders in hun nieuwe huis aankomt. Het eindigt als hij in het zevende jaar zit en afscheid moet nemen van zijn klasmakkers. In de tussentijd maakt hij mee wat elk kind meemaakt : avonturen in de directe omgeving van het huis, stoere jongenspraat, frustraties, onbegrijpende ouders, eerste liefjes. In die zin een voorspelbare levensloop, en het is zoals in de andere boeken die herkenbaarheid die de reeks zo sterk maakt, vooral dan omdat de schrijfstijl en het inlevingsvermogen van Knausgaard die wereld van toen terug tot leven kan wekken. Uiteraard zijn alle details verzonnen, maar die haarscherpe beschrijvingen van jeugdige emoties, de raakheid van zijn pen, de gestage kadans van zijn verhaalontwikkeling maken dit opnieuw een sterk aan te raden roman.

Naast de ontdekking van de wereld door een jongetje, is ook de angst-haatrelatie met zijn vader de thematische rode draag in het verhaal, en vooral dan het conflict van de jongen die zijn grenzen moet verleggen, wetende dat hij door zijn vader zal worden gestraft, maar het toch doet, en dan verbazend genoeg ook af en toe niet wordt gestraft. Die onvoorspelbaarheid maakt het misschien nog erger.

Hebben we het nu nog niet gehad na drie boeken? Nee, eigenlijk niet. Er volgen er nog drie, en als ze even goed zijn als deze, kijk ik er nu al naar uit. Eerste jeugdliefdes en de dwingende macht van biologische lust bij pubers heb ik nergens zo mooi en echt beschreven gezien als hier. Alleen daarom al.

Haruki Murakami - The Strange Library (Alfred A. Knopf, 2014) ***

En dan heeft Murakami ook nog dit prachtige kortverhaal gepubliceerd. Dit is de Murakami uit zijn beginjaren, waarin de gebeurtenissen compleet irrationeel zijn. Zoals een moderne versie van Alice in Wonderland, stapt de ik-figuur, een tiener nog, uit de normale realiteit wanneer hij bij zijn wekelijks bibiliotheekbezoek naar een achterkamertje wordt gebracht, en daar in een andere, dreigende, gevaarlijke wereld terechtkomt.

Uiteraard en ondanks al het vreselijke en wonderlijke dat hem te wachten staat, blijft zijn gedachte bij zijn moeder, die moet worden verwittigd dat hij later thuis zal komen, zoals elk plichtsbewust kind zou zeggen.

Het boekje is bovendien een hebbeding, prachtig geïllustreerd en uitgegeven met grote prenten op elk blad, zoals in een kinderboek.

Het boek richt zich waarschijnlijk ook meer tot tieners dan tot volwassenen, hoewel iedereen er plezier aan zal beleven.

Hakuri Murakami - Colorless Tsukuru Tazaki and His Years of Pilgrimage (Alfred A. Knopf, 2014) ****

'Colorless' Tsukuru Tazaki heeft een probleem. Zijn vroegere boezemvrienden, alle vier met de naam van een kleur, hebben hem ooit verstoten, en zovele jaren later heeft hij nog altijd het raden naar de reden hiervan. Zijn nieuwe vriendin raadt hem aan ze opnieuw op te zoeken en hen te gaan vragen wat er toen gebeurd was.

Tazaki zoekt hen dan een voor een op, en krijgt andere reacties dan vewacht van zijn vroegere vrienden, om op het eind van het boek de ware toedracht te horen.

Dit is weer de betere Murakami, veel beter dan 1Q84, economischer, eenvoudiger, rechtlijniger en misschien ook fijnzinniger. Murakami is de specialist van de zachte hand, van de menselijke eenvoud, van de lichte stijl die de diepere lagen van hardheid, complexiteit en onbegrip verhullen. Tazaki stapt terug in de tijd, op zijn pelgrimstocht naar zijn vrienden om dit onbegrip, dit mogelijk misverstand op te helderen en met zichzelf in het reine te komen.

Zelfs als deze roman in wezen realistisch, ook nu is Murakami de meester van de scheiding tussen droom en realiteit, tussen gedachte en gebeurtenis.

"Haida was standing in a corner of the dark room, staring down at Tsukuru, who lay faceup on the bed. (...) What is Haida doing here? Why is he standing there, staring so intently at me? This isn't a dream, Tsukuru decided. Everything is too distinct to be a dream. But he couldn't possibly say if the person standing there was the real Haida. The real Haida, his actual flesh and blood, was sound asleep on the sofa in the next room. The Haida standing there must be a kind of projection that had slipped free of the real Haida. That's the way it felt. Tsukuru didn't feel that this presence was threatening, or evil. Haida would never hurt him - of this, Tsukuru felt certain. He'd known this, instinctively, from the moment they first met".

Murakami : het ongrijpbare eenvoudig gebracht.

Een aanrader!

Martin Amis - The Zone of Interest (Jonathan Cape, 2014) ****½

Eindelijk nog eens een Martin Amis roman die goed is. Paul Doll is de baas van het nazi-concentratiekamp van Auschwitz, en ontevreden met de orders en de bureaucratie van zijn leiders, gehuwd met Hannah die niet meer van hem moet hebben (en wiens eerste liefde, een communist, van de aardbodem verdwenen is). Ze wonen in een prachtige villa een eind van het kamp vandaan, samen met hun twee dochters. Hannah wordt het hof gemaakt door Gollo Thompsen, de ariër, nazi en beschermeling van zijn oom Bormann. Tot slot is er Szmul, een joods gevangene die de Duitsers moet helpen om hun klussen te klaren.

Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van de vier personages, en Amis slaagt er wonderwel om ze elk hun eigen stem en benadering te geven, en dat is Amis op zijn best, de toon er telkens lichtjes overtillend, om de karakters wat meer te benadrukken, alsook hun visie op het nazisme en de activiteiten in het kamp. Ze zijn alle vier "gewone" mensen, in die zin dat ze in een systeem zitten waar ze eigenlijk niet uit geraken, en dus maar aan mee doen, zonder er echt ook honderd procent achter te staan, zonder het ook heel sterk in vraag te stellen.

Amis is een satiricus, een verbluffend stilist die zijn pen diep in de vitriool doopt om de dwaasheid der mensen aan de kaak te stellen. En dat doet hij hier ook, en dan nog wel uitzonderlijk goed. Het is eenvoudiger om sarcastisch te schrijven over derden. Hier zit het sarcasme ingebakken in de eigen verslagen van de vier vertellers, zonder dat ze zich hier echt van bewust zijn. Ze presenteren hun eigen kleine kantjes op een blaadje. Deze pietluttigheden, en hun kleine verlangens en frustraties worden geplaatst tegenover de grootste horror die de mensheid ooit heeft gekend, en toch belangrijker geacht.

Amis' beeld van de mensheid is er niet zachter op geworden. De "Zone of Interest" is dus niet enkel de plek waar de joden worden vergast. De "zone of interest" is dus wel degelijk het "ik, mij en mezelf" van de kleine burger die enkel aan zichzelf denkt.

Een sterke roman.

Gustavo Faverón Patriau - The Antiquarian (Black Cat, 2010) **

In "The Antiquarian" bezoekt Gustavo een vroegere vriend, Daniel, een moordenaar die nu is geïnterneerd in een psychiatrisch ziekenhuis. Het bezoek leidt tot een verklaring van de moordenaar om de waarheid aan het licht te brengen, en Gustavo, de verteller, gaat op zoektocht. De tocht zelf is er één die realiteit, dromen en fictie door elkaar weeft, dit alles tegen de achtergrond van de dictatuur in het Zuid-Amerika van enkele decennia geleden. Het wordt een duik in de waanzin zelf, in al zijn vormen.

Faverón Patriau's stijl is gezocht en pretentieus, met de ambities van de grote Latijns-Amerikaanse schrijvers maar dan zonder het talent. Zijn personages zijn oninteressant en zo ook de plot.

Halldór Laxness - Independent People (Vintage Books, 2008)

Het enige onuitgelezen boek van het jaar. Ik heb meer dan honderd bladzijden gelezen, maar dit Ijslandse 'meesterwerk' raakte me niet. Misschien dat het harde leven, het harde overleven van de oude boer en zijn bruid, hun dagelijkse worsteling met elkaar, hun schapen, de dorpelingen en de harde natuur te ver van mijn bed zijn. Je kan waardering opbrengen voor Gudbjartur Jonsson's strijd om onafhankelijk te zijn, op zijn eigen stuk land, met zijn eigen lot in handen, te trots om toegevingen te doen, maar honderd bladzijden waren genoeg.

Ik laat anderen met meer geduld en kennis aan hun oordeel.

Richard House - The Kills (Picador, 2013) **

Misschien dat de "Longlisted for the Man Booker Prize" op de cover mij over de brug heeft getrokken om deze klepper van duizend bladzijden te kopen, misschien de omschrijving als een mix van John LeCarré en Roberto Bolaño, feit is dat het allemaal weer zeer misleidend is geweest. Het boek brengt eigenlijk vier romans samen : "Sutler", "The Massive", "The Kill" en "The Hit", die qua plot verwant zijn.

Het verhaal begint in Irak, waar de toeleveranciers van het Amerikaanse leger de opdracht krijgen om hun bases op te doeken, en de baas van één van die bedrijfjes slaagt erin - mede door de bureaucratisch-administratieve mogelijkheid ervan - om miljoenen dollars naar geheime rekeningen over te zetten voor opdrachten die werden goedgekeurd, maar door het stopzetten van de activiteiten nooit uitgevoerd. Sutler, de man die de opdracht krijgt voor de transfer, krijgt zelf een deel van het bedrag op een persoonlijke rekening gestort, waarna de baas aan de buitenwereld laat weten dat Sutler met het volledige bedrag aan de haal is gegaan. De jacht op Sutler kan beginnen. Het lijkt een originele plot voor een meeslepende thriller, en zo start het verhaal ook, maar dan zonder de spanning.

House weeft de plots en de subplots en de personages door elkaar in een zeer beschrijvende, neutrale stijl. Je weet als lezer eigenlijk nooit wat er echt gaande is, en het enige gevoel dat je overhoudt is dat er veel meer aan de hand is dan we aan de oppervlakte merken en weten. Dit lijkt wat Pynchonesk, maar zelfs al zit er wat paranoïa in de romans, dit komt nog niet aan de enkels van Pynchon. En de overdaad aan moorden en de lugubere vorm ervan, zeker naar het einde toe, zou eventueel nog van heel ver kunnen doen denken aan Bolaño's 2666, maar ook dan niet verder reikend dan de andere enkel. John LeCarré misschien eerder, misschien tot kuithoogte. En dan blijf je natuurlijk op je honger zitten. Waarom heeft House dit boek geschreven? Het blijft me een raadsel, en hopelijk voor u ook.

Maar ik had beter mijn eigen blog geraadpleegd, want ik had Richard House zijn "Uninvited" eerder besproken, en ook toen dat was niet veel soeps.

Mario Vargas Llosa - The Cubs And Other Stories (Faber & Faber, 1975) ***½

Met de debuutroman van Mario Vargas Llosa nu ook achter de ogen, kan ik zeggen dat ik zijn hele oeuvre aan fictiewerken heb gelezen. De verhalen uit deze in 1959 gepubliceerde bundel gaan over stoere jongens in het Lima van de jaren '50, jongens uit het volk op zoek naar de pikorde binnen hun groep, of op zoek naar een groep die hen beter past.

Vargas Llosa's talent is duidelijk bij het lezen van deze zeven verhalen, die elk al hun eigen karakter en schrijfstijl hebben, van de vage wij-vorm en eliptische stijl van het titelverhaal, tot de sterk dialogerende vorm van "The Leaders".

Hierbij zijn bibliografie, met aanduiding van mijn waardering : "Conversation In The Cathedral", "The War Of The End Of The World" en "The Feast Of The Goat" zijn meesterwerken. De rest is het lezen meer dan waard.

1959 – Los jefes (The Cubs and Other Stories, 1979) ***½
1963 – La ciudad y los perros (The Time of the Hero, 1966) ****
1966 – La casa verde (The Green House, 1968) ***
1969 – Conversación en la catedral (Conversation in the Cathedral, 1975) *****
1973 – Pantaleón y las visitadoras (Captain Pantoja and the Special Service, 1978) ****
1977 – La tía Julia y el escribidor (Aunt Julia and the Scriptwriter, 1982) ***½
1981 – La guerra del fin del mundo (The War of the End of the World, 1984) *****
1984 – Historia de Mayta (The Real Life of Alejandro Mayta, 1985) ****
1986 – ¿Quién mató a Palomino Molero? (Who Killed Palomino Molero?, 1987) ****
1987 – El hablador (The Storyteller, 1989) ***½
1988 – Elogio de la madrastra (In Praise of the Stepmother, 1990) ***
1993 – Lituma en los Andes (Death in the Andes, 1996) ****
1997 – Los cuadernos de don Rigoberto (Notebooks of Don Rigoberto, 1998) ****
2000 – La fiesta del chivo (The Feast of the Goat, 2001) *****
2003 – El paraíso en la otra esquina (The Way to Paradise, 2003) ***
2006 – Travesuras de la niña mala (The Bad Girl, 2007) ****
2010 – El sueño del celta (The Dream of the Celt, 2010) ***

Mario Vargas Llosa - The Storyteller (Faber & Faber, 1987) ***½

"El Hablador", brengt het verhaal van twee Peruviaanse studenten, de ik-figuur en 'Mascarita', zijn briljante maar in het gelaat verminkte vriend, die elkaar uit het oog verliezen. Als de schrijver op een fototentoonstelling in Firenze zovele jaren later de stam herkent waar zijn vriend zou aan verknocht was, graaft hij terug in de tijd om zijn relaas te doen.

Vargas Llosa doet dit met verve : wie zou uit onze beschaving treden om alles wat we geleerd hebben over rationaliteit en wetenschap overboord te gooien en in een samenleving te gaan wonen die niet beter weet dan bijgelovig te zijn. Kan iemand deze waarheden achter zich laten om zich toch op een authentieke manier in te burgeren in een andere samenleving? En is wat de schrijver zich voorstelt en tot leven wekt, wel echt waar? Is het allemaal zo gelopen? Of is 'Mascarita', van joodse oorsprong, gewoon naar Israel vertrokken?

Het is ook een verhaal over literatuur en de kracht van het woord. Bij de Machiguengas zijn de verhalenvertellers bij de belangrijkste leden van de stam. Ze reizen van het ene dorp naar het andere om nieuws te brengen, maar ze horen zelf nergens bij. Hun komst wordt gevierd en de stam luistert ademloos naar de uren nieuws die de verhalenverteller brengt van andere stamgenoten op dagen afstand in het Amazonewoud, maar ook verhalen over de goden of over dromen en hallucinaties, en wat hij vertelt heeft waarheidsgehalte voor de luisteraars.

De ikfiguur heeft respect en bewondering voor Mascarita, maar schijnt hem ook niet te kunnen volgen, ondanks zijn bezoek aan de stam. Mario Vargas Llosa is een fantastisch sterke schrijver en dat bewijst hij hier opnieuw. Als een realistisch verhaal, met een voor hem weinig gebruikelijke ik-verteller, maar zoals gewoonlijk opgebouwd met precisie en vakmanschap, en de grote vragen van het leven stellend, zelfs in deze extreme context.

Ernest Hemingway - The Garden Of Eden (Grafton, 1988) ***

Dit is Heminway's laatste en onafgewerkte roman, een erotisch kleinood vol traag opgebouwde spanning. De schrijver David Bourne is pas getrouwd en leeft met zijn Catherine in het zuiden van Frankrijk, als een soort huwelijksreis die hem tegelijk de kans geeft verder te schrijven aan zijn oeuvre.

Aan de ydillische en zonovergoten vakantiesfeer komt een duistere kant te staan, als de verveelde Catherine een spel van personagewissels begint door te voeren, met haarzelf als jongetje in de relatie, hem nadien verplichtend om hetzelfde kapsel te krijgen, hun relatie kruidend door er een tweede vrouw bij te brengen, en dit alles overgoten met liters whisky, absynth en andere cocktails. Gaandeweg begint de tekst van de schrijver ook vorm te krijgen, een relaas van zoon tegenover vader in de brutale en genadeloze houding van koloniaal in Afrika. Het is een strijd van jager tegenover prooi, van macht tegen onmacht, van leven tegen dood.

En zoals de titel het aangeeft, vanuit de eerste weken van het samenzijn van een man en een vrouw is de doodzonde als ergens aanwezig, nestelt het kwade zich als een aantrekkelijke, erotiserende en vernietigende kracht in de relatie.

Hemingway heeft vijftien jaar gewerkt aan deze roman, en nooit afgewerkt. Het is duidelijk dat gaandeweg de tekst die de David Bourne schrijft, als een soort parallelverhaal, meer en meer ruimte krijgt, en het is ook niet duidelijk of het einde zoals het er vandaag staat ook het uiteindelijke slot zou zijn geworden. Hoe dan ook, is dit werkje sterk aan te raden. Weinige auteurs konden of kunnen zo economisch schrijven, met zoveel zeggingskracht en suggestiviteit, maar het trage en intense ritme is misschien nog het meest verbluffende aan deze roman.

Laurent Binet - HHhH (Grasset, 2009) ****

De titel van de roman verwijst naar de zin "Himmlers Hirn heisst Heydrich" : de hersenen van Himmler heten Heydrich. Dit boek een roman noemen is eigenlijk fout. Je kan het bijna een anti-roman noemen. Binet probeert een getrouwe weergave te geven, gebaseerd op feiten, documenten en overleveringen, van de moord op Heydrich in Praag in 1942. Reinhard Heydrich was de architect van de holocaust, de Reichsprotektor van Bohemië en Moravië , de stichter van de gevreesde Sicherheitsdients (SD), ook nog de "beul van Praag" of de "beenhouwer van Praag" genoemd.

Het verhaal van de aanslag op Heydrich door Jan Kubis en Jozef Gabcik, een Tsjech en een Slovaak, getraind en gedropt door het Britse leger, is gekend en al uitvoerig beschreven. Beide mannen bereidden zich maanden voor en hielden zich schuil tot het juiste moment gekomen was om hun aanslag op Heydrich te plegen. De beul van Praag werd niet onmiddellijk gedood, maar stierf wel een week later aan zijn verwondingen. De wraak van de SS op de dorpen waar beide vrijheidsstrijders vandaan kwamen was even meedogenloos als Heydrichs houding tijdens zijn leven was geweest. Lidice werd met de grond gelijk gemaakt en elke man in het dorp werd geëxecuteerd en alle vrouwen en kinderen naar concentratiekampen afgevoerd.

Binet, die zelf leraar Frans in Praag is geweest, brengt het allemaal opnieuw bijeen in dit verhaal, in deze zoektocht naar de waarheid achter de mythe, telkens opnieuw de onwaarheden in andere films, romans en verslagen eruit filterend, tot we komen tot wat we eigenlijk weten. Twijfel is zijn ordewoord, gekoppeld aan een weerzin van het individu dat hij beschrijft. Binet defictionaliseert zijn onderwerp, maar zijn bijna persoonlijke afkeer van Heydrich maakt dit een verhaal dat ook geen geschiedschrijving kan worden genoemd, daarvoor is de ik-figuur van Binet te sterk verweven in het boek.

Een antiroman? In elk geval zeker het lezen waard.

John Steinbeck - Of Mice And Men (Penguin, 1937) *****

Een klassieker uit de vorige eeuw, maar ik had hem nooit gelezen. Nu wel, en het is een sterk verhaal. Kort, prachtig opgebouwd, heerlijk verteld, en met ruige karakters die zowel ongecompliceerd als vol zijn, tegenover elkaar geplaatst als pionnen op een schaakbord, maar zonder te vervallen in stereotypes. 

Het verhaal is dat van twee mannen, George en Lennie, een pezige kleine man en een domme brute kracht, die werk krijgen op een ranch ergens in de Midwest. Daar krijgen ze hun intrek bij de andere ranchwerkers, en de laffe zoon van de eigenaar maakt Lennie al snel tot mikpunt van spot. Lennie heeft de geest van een kind, en houdt van tederheid, zoals het strelen van muisjes, die hij jammer genoeg doodknuffelt, een fout die hij nadien herhaalt bij een klein hondje. Het conflict tussen zijn machteloze onschuld en onbeheerste kracht leidt tot de ontknoping van het verhaal, dat aanzet tot denken over goed en kwaad, macht en onmacht, rijkdom en armoede, dromen en realiteit. En bovendien knap geschreven in een zeer direct proza vol kleurrijke dialogen en ditto taalgebruik. 

Karl Ove Knausgaard - A Man In Love (Vintage, 2013) ****

In deel twee van "My Struggle" graaft Knausgaard verder in de volgende fase van zijn leven. Hij is gehuwd, met twee dochters, is verhuisd naar Zweden, en hij spendeert zijn tijd aan hen en aan zijn schrijven. Hij analyseert zijn leven en zijn omgeving en zijn vrienden en zijn gezin en zijn familie met meedogenloze precisie, op zoek naar wat hij betekent in dit leven, welk leven hij kan creëren uit de dualiteit van persoonlijk verlangen en morele plicht, tussen zelfopoffering en egoïsme, slalommend tussen relaties en gevoelens.

Zijn pen is vlot, en het lijkt allemaal zo vanzelfsprekend om met de juiste dosis details een realistisch beeld te schetsen, maar dan tegen een kadans die je doet blijven lezen, en zijn kunst om een evenwicht te vinden tussen heden en verleden is verbluffend, tussen beschouwingen over literatuur en maatschappij en nog andere tussenpauzen met bedenkingen en kortere berichten die schijnbaar uit het geheugen naar boven borrelen, maar die alle samen een sterk geconstrueerd weefsel van tekst vormen, zonder dat de lezer het merkt. Hier is aan gewerkt, hier is zeer hard aan gewerkt.

Knausgaard met evenveel liefde trivialiteiten vertellen over zijn dochters of partners, over eten maken en wandelingen met de kinderwagen en uitstapjes en verjaardagsfeestjes, als met passie over Dostojevski of Hölderlin schrijven als zichzelf zonder enig medelijden verwensen, zijn aarzelingen, zijn schuchterheid in het publiek, zijn rotkarakter, zijn goed hart, alle conflicterende gevoelens en eigenschappen die een mens een mens maken.

Hoewel het recept hetzelfde is als deel 1, blijft het toch sterke literatuur. Nog vier delen te gaan.

W.G. Sebald - A Place In the Country (Penguin, 2013) ****

Het is aan weinigen gegeven om een het werk van andere schrijvers te bespreken in een stijl die even, zo niet meer literair is dan de besproken werken. Sebald is één van die weinigen, die vol enthousiasme en met een groot hart schrijft over kunstenaars die hem boeien. In dit geval bespreekt hij de levens en werken van Johann Peter Hebel, Jean-Jacques Rousseau, Edward Mörike, Gottfried Keller, Robert Walser en Jan Peter Tripp, met uitzondering van Rousseau allen grote onbekenden voor mij.

Sebald maakt geen wetenschap van zijn essays, het zijn eerder zoektochten in de eigenheid van de schrijver, in de context waarin werd geschreven, met als enige bedoeling om zijn bewondering voor de auteurs weer te geven, maar zonder daarom alle kritische zin op te geven. Het gaat Sebald zelfs niet om de hoge literaire waarde van de auteurs, maar eerder om hun passie, hun obsessie, hun waanzin die hen aanzette om van tekst hun leven te maken.

Zo beschrijft hij hoe Hebel, de man die kortverhalen schreef maar ook mee de "huiskalender" opstelde, de verspilling van de oorlog aan te klagen door te berekenen dat om een schip te maken 1000 bomen nodig zijn, 200.000 pond ijzer, 6.500 el canvas voor de zeilen, 164.000 pond touwen en tuig, of in totaal een gewicht per boot van 5 miljoen pond, en dit is zonder de bemanning, de voorraden en de wapens mee te rekenen, met als enig doel om gezonken te worden bij de eerste zeeslag. Wat een verspilling.

Sebald is ook het verbanningsoord van Jean-Jacques Rousseau gaan opzoeken, op het Isle St. Pierre in het meer van Bienne bij Bern in Zwitserland, waar de Franse filosoof enkele jaren verbleef. Sebald is er enkele weken gebleven, heeft er de werken die Rousseau er schreef gelezen, is nadien de originele stukken in verschillende Europese bibliotheken gaan bekijken en is zelfs naar Corsica het kasteel gaan bezoeken waar Rousseau zou hebben gewoond had hij toen aanvaard om gouverneur van het eiland te worden, wat hij afwees omdat hij een gebrek aan comfort vreesde. Het resultaat van al dit onderzoek balt Sebald in een kleine twintig bladzijden. Omdat Rousseau verslaafd was aan schrijven, verplicht hij zichzelf om alle planten op het eilandje te verzamelen en in kaart te brengen, enkel en alleen om niet te hoeven denken en schrijven.

Robert Walser leefde van 1878 tot 1956 in bittere armoede, en dit ondanks literaire erkenning, en eindigde zijn leven in eenzaamheid in verschillende sanatoria waar hij na een zenuwinzinking terecht was gekomen. Sebald beschrijft hoe Walser zelfs de kleinste objecten, zoals assen, een naald, een potlood, een lucifer leven kon inblazen, kleine dingen die hij nog bezat. Hij citeert de volgende zin van Walser over as :

"Indeed, if one goes into this apparently uninteresting subject in any depth, there is quite a lot to be said about it which is not at all uninteresting; if, for example, one blows on ash it displays not the least reluctance to fly off instantly in all directions. Ash is submissiveness, worthlessness, irrelevance itself, and best of all, it is itself pervaded by the belief that it is fit for nothing. Is it possible to be more helpless, more impotent, and more wretched than ash? Not very easily. Could anything be more compliant and more tolerant? Hardly. Ash has no notion of character and is further from any kind of wood than dejection is from exhiliration. Where there is ash there is actually nothing at all. Tread on ash, and you will barely notice that you've stepped on anything".

Sebald gaat dan zelf verder : "The intense pathos of this passage - there is nothing which comes near it in the whole twentieth-century German literature, not even in Kafka - lies in the fact that here, in this apparently casual treatise on ash, needle, pencil and matchstick, the author is in truth writing about his own martyrdom, for these four objects are not randomly strung together but are the writer's own instruments of torture, or at any rate those which he needs in order to stage his own personal auto-da-fé - and what remains once the fire has died down".

Literatuur over literatuur. We love it.

Zelfs voor ignoramussen als uw dienaar die al deze auteurs niet kende, blijft dit boek(je) het lezen waard.

Dan Barker - Godless (Ulysses Press, 2008) ***

 

Het boek wordt aangeprezen met de ondertitel 'hoe een evangelische priester een van Amerika's leidinggevende atheïsten werd', maar gelukkig gaat dit boek over iets anders. Barker begint uiteraard met zijn eigen verhaal, over zijn geloof in god, over zijn werk als dominee, en over hoe hij gaandeweg zijn geloof verloor.

Maar de rest van het boek is beter, en belangrijker. Dat gaat over moraal en religie, over de wreedheden die in de bijbel staan en die geen mens vandaag zijn ergste vijand toewenst, over de tegenstrijdigheden, en over hoe je een goed mens kan zijn zonder gelovig te zijn. Dit laatste aspect is een zeer Amerikaans argument dat bij ons minder nodig is, maar het centrale deel van het boek, de opsomming van de tegenstrijdigheden, of nog het woordelijk overnemen van de tien geboden, waren een revelatie voor mij. Terecht merkt Barker op dat de geboden die wij kennen, eerder in de Exodus aan bod kwamen, op de 'stenen tafelen' die Mozes zelf stuk heeft geslagen. Toen god hem dan de finale versie gaf, luidde die als volgt.


Exodus 34 :
10 De HEER antwoordde: ‘Ik wil een verbond sluiten. Voor de ogen van heel je volk zal ik zulke wonderbaarlijke daden verrichten als er onder geen enkel volk op aarde ooit verricht zijn, en het hele volk dat bij jou is, zal zien welke ontzagwekkende dingen ik, de HEER, voor jou zal doen. Jullie moeten je houden aan de geboden die ik je vandaag geef. Ik zal de Amorieten, de Kanaänieten, Hethieten, Perizzieten, Chiwwieten en Jebusieten voor je verdrijven. 12 Wacht je ervoor een verbond te sluiten met de inwoners van het land waarheen je op weg bent, want dat zou jullie ondergang zijn. 13 Breek hun altaren af, verbrijzel hun gewijde stenen en hak hun Asjerapalen om, 14 want jullie mogen niet voor een andere god neerknielen. De HEER, de Afgunstige, duldt immers geen andere goden naast zich. 15 Sluit geen verbond met de inwoners van dat land, want wanneer die zich met hun goden afgeven en offers aan hen brengen, zouden ze jullie uitnodigen om aan hun offermaaltijden deel te nemen. 16 En als jullie uit hun dochters voor je zonen vrouwen kiezen, en die vrouwen geven zich met hun goden af, zullen ze ook je zonen daartoe verleiden. 17 Maak geen godenbeelden. 18 Vier steeds het feest van het Ongedesemde brood, en wel op de daarvoor vastgestelde dagen van de maand abib, de maand waarin jullie weggetrokken zijn uit Egypte. Eet dan zeven dagen lang ongedesemd brood, zoals ik je heb opgedragen. 19 Alles wat als eerste de moederschoot verlaat behoort mij toe. Ieder eerstgeboren mannelijk dier van je kudde is voor mij, zowel van je runderen als van je schapen en geiten. 20 Elk eerstgeboren veulen van een ezel moet je vrijkopen met een schaap of geit. Koop je het niet vrij, dan moet je het de nek breken. Ook alle oudste zonen moet je vrijkopen. Niemand mag met lege handen voor mij verschijnen. 21 Zes dagen lang mag je werken, maar op de zevende dag moet je rust houden, ook in de ploegtijd en in de oogsttijd. 22 Vier het Wekenfeest wanneer je de eerste opbrengst van de tarweoogst binnenhaalt, en het Inzamelingsfeest wanneer het jaar ten einde loopt. 23 Driemaal per jaar moeten alle mannen voor de Machtige, de HEER, de God van Israël, verschijnen. 24 Ik zal de andere volken voor jullie verdrijven en je een uitgestrekt gebied geven; niemand zal dan je akkers in bezit durven nemen wanneer je driemaal per jaar op reis gaat om voor de HEER, je God, te verschijnen. 25 Als je een offerdier voor mij slacht, mag het bloed van het dier alleen vloeien wanneer er niets aanwezig is dat zuurdesem bevat, en van het offerdier voor het pesachfeest mag niets tot de volgende morgen bewaard worden. 26 De allereerste opbrengst van je akker moet je naar het heiligdom van de HEER, je God, brengen. Een geitenbokje mag je niet koken in de melk van zijn moeder.’ 27 De HEER zei tegen Mozes: ‘Stel deze geboden op schrift, want op grond van deze geboden sluit ik met jou en de Israëlieten een verbond.’ 28 Veertig dagen en veertig nachten bleef Mozes daar bij de HEER, zonder te eten of te drinken. En hij schreef de tekst van het verbond, de tien geboden, op de platen.

Dit is dus de tekst die de finale tien geboden bevat. Slechts 20% komt overeen met de eerste tekst, van Exodus 20. Is god van gedacht veranderd? Waarom? En waar slaan deze geboden op? Is god een kok geworden?

Barker wijst ook op de belangrijkste andere tegenstrijdigheden die te vinden zijn in bijbel, zowel in het oude als het nieuwe testament.

Niemand die ons daar op school of in de kerk ooit iets over heeft gezegd.

Edward O. Wilson - The Social Conquest Of Earth (Liveright, 2013) ****

Tijdens mijn studies antropologie heb ik ooit het boekje "The Use And Abuse of Biology : An Anthropological Critique of Sociobiology", van Marshall Sahlins moeten lezen, een sterke kritiek op de sociobiologie zoals die door Edward O. Wilson werd geponeerd, en die verketterd werd als sociaal determinisme en biologisch kapitalisme, waarschijnlijk deels omdat het hele veld van sociologie en antropologie was ingepalmd door Marxistisch beïnvloede "wetenschappers", en deels omdat het niet kon dat een bioloog zich op het terrein van de socioloog begaf.

In dit boek geeft E.O. Wilson een populair-wetenschappelijk overzicht van al zijn bevindingen, die deels zijn opgebouwd rond zijn veldwerk bij mieren en andere insecten, en die ook analoge processen kennen bij de mens. De basis van zijn stelling is dat evolutie verloopt door "groep-selectie", eerder dan selectie door verwantschap ('kin selection'). Hij noemt dit "eusociale evolutie".

Hij begint met een overzicht van de evolutie van de mensheid, telkens wijzend op het belang van groepsdenken en - gedrag op overlevingskansen, evenals het belang van taakverdeling. Het is duidelijk dat de meest succesrijke soorten op onze aardbol als groep ageren. Hij gaat dan na wat precies de menselijke natuur uitmaakt, en onderzoekt het ontstaan van cultuur, taal en religie, en hun belang bij groepsevolutie.

Nu zijn we op een punt gekomen dat ons succes zich tegen ons riskeert te keren, en we zijn onze wereld grondig om zeep aan het helpen. Ons ingebakken stamdenken moet plaatsmaken voor een ruimer denken van onze soort en de omgeving als groep. Godsdienst en andere ideologieën, van zowel rechts als links, moeten als elementen van een verouderd denken worden gezien.

Een stevig betoog, goed onderbouwd en gedocumenteerd, vol interessante wetenswaardigheden, en vlot geschreven.

Maya Angelou - I Know Why The Caged Birds Sing (Random House, 1970) ***

De Amerikaanse schrijfster Maya Angelou stierf eind mei van dit jaar, en op vakantie in Toronto een week later heb ik haar meest gekende boek in een ramsj-zaak gekocht.

Het is haar eigen verhaal, en dat van haar oudere broer, die opgroeien in de winkel van hun grootmoeder in de zwarte wijk van Stamps, Arkansas. Het verhaal begint als Maya drie jaar is, en het eindigt op haar zeventiende, en ook al is het deels een "coming-of-age" roman, het is ook een verhaal van racisme, van ouder-kind relaties, van onwetendheid, en van brutaliteit.

Angelou schrijft vlot, vol schrijfplezier, vol sympathie voor haar personages, ook al zijn het levensechte personen. Ze schrijft uit het hart, als een verteller, met korte gebeurtenissen en anecdotes die het verhaal veel vaart geven.

Geen grote literatuur, wel het lezen waard als een getuigenis vol plezier en afschuw van een realiteit die gelukkig - hopelijk - lang achter ons ligt.

Julia Deck - Viviane Elisabeth Fauville (Les Editions de Minuit, 2012) ****

"Viviane Elisabeth Fauville" is een prachtig opgebouwde roman, waarin het hoofdpersonage in het eerste hoofdstuk haar psychiater vermoordt omdat die doof blijft voor haar echte noden. Ze is net van haar man gescheiden en leeft met haar pas geboren baby in een nog half bemeubeld appartement. Haar job als communicatieverantwoordelijke van een cementbedrijf heeft ze tijdelijk overgelaten aan een tijdelijke vervangster.

Deck spreekt haar personage toe, in de "vous" vorm, net zoals Maria Vargas Llosa deed in zijn roman over Paul Gauguin, hoewel het hier beter lukt, misschien omdat Deck afwisselt met derde persoon en eerste persoon. Het effect hiervan is duidelijk : Viviane is compleet van slag. Wat is haar realiteit, wat is de objectieve realiteit, en waar komen irrationaliteit en verzinsel samen?

Deck slaagt er bovendien in om spanning in het verhaal te brengen als in een echte detectiveroman, met politie-onderzoeken, en haar eigen onderzoek naar de andere personages die worden verdacht van de moord. Ze gaat ze opzoeken om hun verhaal te horen. Haar verhaal en de realiteit worden door elkaar verstrengeld in deze zoektocht. Ze is op zoek naar zichzelf, in een mist van tegenstrijdige gevoelens en zelfs waarnemingen, terwijl rond haar de politie op zoek is naar de dader.

De kracht van het verhaal ligt in de opbouw, maar ook in de zin voor detail die Deck oproept, met een bijna obsessionele precisie, zoals een George Perec, met opsommingen van de harde realiteit, als een houvast in de onzekere, en bedreigende omgeving.

Knappe roman.

Julie Otsuka - The Buddha In The Attic (Penguin, 2013) ****

Julie Otsuka, een Amerikaanse schrijfster van Japanse origine, beschrijft in deze beklijvende roman de tocht van Japanse vrouwen (maagden), naar de Verenigde Staten, waar ze zouden kennismaken met hun echtgenoten, Japanse mannen die al eerder om economische redenen een nieuwe toekomst hadden gevonden.

De vrouwen komen in situaties terecht die ze niet hadden verwacht, hun dromen verkoelen al snel, hun veelvoudige taken meer dan ze in Japan hadden verwacht, het leven harder en meedogenlozer dan vermoed, zonder enig uitzicht om ooit terug te keren, sommigen zelfs hun kinderen achterlatend. De vrouwen werken, worden misbruikt, maar soms ook gewaardeerd, en sommigen slagen erin een echte volwaardige plaats te vinden in de Amerikaanse samenleving, tot ze dan bij het begin van de Tweede Wereldoorlog allen worden verplaatst naar gevangenenkampen in het binnenland, uit vrees voor sabotage van binnen de landsgrenzen.

Dit verhaal is op zich niet nieuw, maar de manier waarop Otsuka het vertelt, vanuit een collectief "wij", geschreven vanuit het gemeenschappelijk lot van al deze vrouwen, met hun eigen dromen, verlangens, frustraties, levenslopen, mogelijkheden, verzet, ... en dan niet met naam en toenaam, maar als een hypnotiserend relaas van al deze vrouwen, verbonden door hetzelfde lot, dezelfde oorsprong, dezelfde uitzichtloosheid. Het ritme wordt dan nog versterkt door zich herhalende zinstructuren en door telkens dezelfde bepaling in het begin van de zin te plaatsen :

"On the boat we had no idea we would dream of our daughter every night until the day that we died, and that  in our dreams she would always be three and as she was when we last saw her: a tiny figure in a dark red kimono squatting at the edge of a puddle, utterly entranced by the sight of a dead floating bee"

"On the boat we ate the same food every day and every day we breathed the same stale air. We sang the same songs and laughed at the same jokes and in the morning, when the weather was mild, we climbed up out of the cramped quarters of the hold and strolled the deck in our wooden sandals and light summer kimonos, stopping, now and then, to gaze out at the same endless blue sea". 

Een roman om in één adem uit te lezen. En om van te genieten bij elke zin. Dus neem toch maar de tijd.

Alejandro Zambra - Ways Of Going Home (Granta, 2013) ***½

In "Ways Of Going Home", vertelt Alejandro Zambra het verhaal van een jongetje van negen dat door de iets oudere Claudia wordt gevraagd zijn buurman te schaduwen en haar wekelijks op de hoogte te houden van zijn doen en laten. We zijn in Chili ten tijde van Pinochet.

Voor de jonge ik-figuur is de politieke context een verwarrend geheel. Hij herhaalt woorden als "communist" en "christen-democraat", maar zonder hun betekenis te kennnen, maar wel aanvoelend of zijn omgeving deze woorden met respect of verachting uitspreekt, en voor de rest enkel op context kan afgaan om tot conclusies te komen. "To me, a communist was someone who read the newspaper and silently bore the mockery of others - I thought of my grandfather, my father's father, who was always reading the newspaper".

"As for Pinochet, to me he was a television personality who hosted a show with no fixed schedule, and I hated him for that, for the stuffy national channels that interrupted their programming during the best parts."

Parallel aan dat jeugdverhaal, is er het verhaal van de schrijver, die in deze tijd leeft, en met zijn vriendin Eme, van gedachten wisselt over de roman zelf, maar ook over herinneringen, de relaties met de ouders. Beide niveaus zijn dus op zoek naar manieren om "thuis te geraken", de weg te vinden, de ene fictie, de andere in de werkelijkheid.

Een mooie roman, maar het zou in mijn ogen nog sterker zijn geweest had hij zich enkel beperkt tot het fictieve luik van het verhaal.

Hans Fallada - Alone In Berlin (Penguin, 2009) ****

Je hebt lijstjes van alle boeken uit de hedendaagse literatuur die moeten gelezen worden. Je kan elk land van de wereld kiezen, en dan nagaan welke literaire werken uit de laatste eeuw worden aangeprezen als "must reads". Hans Fallada's "Alone In Berlin", komt dan soms naar boven in de Duitse literatuur, naast uiteraard Günter Grass, Thomas Mann, Heinrich Böll, Elfride Jelinek.

Fallada's laatste roman "Jeder stirbt für sich allein", of vertaald als "Alone In Berlin" in de Engelse versie en "Every Man Dies Alone" in de Amerikaanse versie.

 "Alone In Berlin" vertelt het schrijnende verhaal van een burgerkoppel, Otto en Anna Quangel, die op eigen houtje tegen de nazi's wilden ingaan door postkaarten in Berlijn te verspreiden die de lezer opriep om weerstand te bieden. Het verhaal is fictie, maar gebaseerd op de waar gebeurde feiten van Otto en Elise Hampel, die in werkelijkheid dezelfde daad stelden. Fallada, die zelf in Berlijn verbleef tijdens de oorlog, en wiens boeken door de Nazi's verboden waren, zou het volledige dossier van de Hampels in handen hebben gekregen in 1945. Op 24 dagen tijd zou hij die verwerkt hebben in deze roman, en dit ondanks zijn psychische problemen en zijn morfineverslaving.

 De romans grote waarde ligt in de menselijkheid van zijn hoofdfiguren, kwetsbaar, twijfelend, normaal en toch boven zichzelf uitstijgend door abnormale omstandigheden. Otto en Anna zijn gewone mensen, en wat ze doen is misschien zinloos, of nutteloos, maar ze reageren, op hun eigen naïeve manier, maar het vereist moed, en een gigantische zelfopoffering. Uiteraard gaat de Gestapo op zoek naar de briefschrijvers, en het kat-en-muis spel leidt de plot van het verhaal.

 Stilistisch is het eerder realistisch, in de stijl van Brechts "Driestuiverroman", met veel personages, vaak karikaturaal neergezet, met vele subplots, onwezenlijk sterk opgebouwd en, misschien omdat het zo snel is geschreven, lezend als een trein.

 Aanrader!

Boualem Sansal - Rue Darwin (Gallimard, 2011) ****

Boualem Sansal vertelt in dit uitstekende "Rue Darwin" de geschiedenis van de laatste vijftig jaar, vanuit het perspectief van Yazid, die in tegenstelling tot zijn broers en zussen het land niet is ontvlucht eenmaal een diploma in de hand. Omdat hun moeder is overleden in Parijs, komt het gezin terug samen, als half-vreemden, met elk hun eigen geschiedenis en verhaal.

Dat van Yazid is het meest prangende, omdat hij zijn eigen afkomst probeert te ontdekken uit die duistere beginjaren in zijn leven, toen zijn grootmoeder, die op haar achttiende zelf stamhoofd werd, en zelf verder uitgroeide tot de grootste bordeelhoudster en maffiakoningin van Noord-Afrika, met vertakkingen in Tunesië en Marokko. Yazid gaat ook op zoek naar de Rue Darwin, de plek waar hij opgroeide in Algiers, en waar vele antwoorden moeten worden gevonden over waarom de zaken zijn verlopen zoals ze zijn, en wat de precieze relatie is tussen de vrouwen die hem hebben opgevoed, en vooral, om te weten wie hij zelf is.

Tegelijk is het ook een verhaal tegen de politieke achtergrond, van achterstelling door de kolonisator, van verdrukking in het totalitaire socialistisch regime in de decennia nadien onder president Boumedienne, en van de opkomst van het radicaal islamisme dat de jongste broer van het gezin in zijn greep heeft, de enige afwezige op de bijeenkomst. Sansal is net als zijn hoofdfiguur een overtuigd atheïst.

Een intieme, sombere, meditatieve, donkere, existentiële zoektocht naar de persoonlijke waarheid, en het meest autobiografische werk van de schrijver.

"Et puis les choses sont ainsi au pays, brutales et incompréhensibles, on y vit comme on vivait dans les temps médiévaux, dans l'effroi et le grouillement de la misère, se recroqueviller dans un coin avec les siens et se regarder mourir est ce qu'il y a de plus supportable à faire".

Arthur Herman - The Cave And The Light (Random House, 2014) ****

Ondanks jaren filosofie aan de universiteit en de gekende wetenschap dat de "oude Grieken" ons denken hebben bepaald, heeft het tot de lektuur van "The Cave And The Light" geduurd voor het belang van Plato en Aristoteles echt tot me doorgedrongen zijn.

Amerikaans historicus Arthur Herman wandelt ons doorheen de geschiedenis van filosofie, wetenschap, theologie en kerkelijke dogma's, maar ook in de politiek en haar ideologieën, doorheen de millenia, op zoek naar de invloed van beide Griekse filosofen, en die is niet mis. Plato's ideeën werden door zijn leerling Aristoteles verworpen, en beide filosofen creëerden hun eigen school, de Academie voor de een, het Lyceum voor de ander, maar uiteraard niet alleen letterlijk. Plato's visie gaat uit van de abstracte "vorm" die aan de basis ligt van elke zichtbare, en onvolmaakte werkelijkheid. Die zuiverste abstractie is de diepste realiteit waar onze wereld slechts een flauw afkooksel is. Voor Aristoteles is de waarneming de basis van alle denken. Maar beiden filosofen beperkten hun werk niet tot filosofie in zijn zuiverste vorm. Zowel Plato als Aristoteles hadden een visie op politiek, een visie op kunst en de ziel. Aristoteles legde de basis van onze empirische wetenschappen met zijn biologische werken, en uiteraard de basis van de logica.

Geen wonder dat Plato veel aanhang vond bij grote religies en totalitaire regimes, en Aristoteles bij de wetenschap en de democratische gedachte, maar uiteraard is dit oordeel te ongenuanceerd, en Herman is een perfecte begeleider om voordelen van beide scholen te vinden in onze geschiedenis. Je krijgt dus tweeduizendvijfhonderd jaar geschiedenis voorgeschoteld, gebundeld in zeshonderd bladzijden, en alle belangrijke evoluties in ons denken en onze samenleving gezien vanuit de invloed van Plato en Aristoteles.

Een absolute 'must' voor wie dieper inzicht wil in de diepste wortels van onze huidige beschaving, maar het is tevens ook boeiende lektuur.

Michael Cunningham - The Snow Queen (4th Estate, 2014) ***

Met "The Hours" en "By Nightfall", heeft Michael Cunningham zijn talent al getoond om de psychologie van zijn personages boeiend te schetsen, op een manier die enkel literatuur vermag, omdat elke beschrijving voorbij de rationaliteit ligt.

Net als in "By Nightfall" is er een koppel veertigers, hier Tyler en Beth, waar een jongere broer, Barrett, rondhangt, en zelfs inwoont. Barrett is de talentvolle en intelligente jongere broer van wie zoveel werd verwacht, maar die uiteindelijk leeft dankzij zijn vijf jaar oudere broer, die zelf leeft van kleine jobs om zijn ware roeping in de muziek te kunnen waarmaken. Beth heeft kanker en Tyler wil haar huwen, en werkt aan een lied om tijdens hun huwelijk als geschenk aan te bieden.

Bij het begin van het verhaal merkt Barrett een sterk licht tijdens de nachtelijke hemel, een soort hemels oog dat hem ziet, en dat hij op geen andere manier dan bovennatuurlijk kan duiden. Hij worstelt ermee, en houdt het geheim, maar als Beth dan plots beter wordt, dan vermoedt hij dat het goddelijk schijnsel er toch ergens verband mee houdt.

Cunningham schildert de broosheid van het bestaan, en het irrationele, of het niet zegbare, dat mensen verbindt, dat hen om elkaar doet geven, ondanks alles, over domme dingen en belangrijke dingen, maar die alle samen het leven uitmaken. Hij schildert met acquarel, zacht en licht en economisch, maar met een krachtige stijl die telkens het perspectief van een ander karakter biedt. Ze worstelen allemaal met zichzelf en hun omgeving, maar ondanks hun geworstel bieden ze houvast aan de anderen.

Mooi, maar niet meer dan dat.

Paul Harding - Enon (William Heinemann, 2013) **

Zijn vorige roman, Tinkers, vond ik schitterend, en ik keek dus echt uit naar zijn nieuwe roman, die voorgaat in de familiegeschiedenis die in de eerste roman zijn aanzet vond.

Het verhaal begint bij de dood van Katie, de tienderdochter van de ik-figuur, Charlie Crosby, de kleinzoon van de hoofdfiguur van "Tinkers". Charlie's verdriet is te groot om te verwerken, en hij gaat er helemaal kapot van, stort in elkaar. Zijn vrouw Susan verlaat hem, en hij evolueert van kwaad naar erger : zelfverwaarlozing, pillen, pijnstillers, drank, diefstal ... tot hij op de rand van de dood belandt, en de grens tussen leven en dood beginnen vervagen in zijn visoenen en dromen, als een soort modern Orfeus die de onderwereld intrekt op zoek naar zijn geliefde.

Het grote verschil met Tinkers is de grotere toegankelijkheid van zijn taalgebruik, dat minder gezocht, maar ook minder  lyrisch en aangrijpend is. Het eindresultaat is een heel droevig verhaal, waarbij je je afvraagt wat een auteur ertoe aanzet een dergelijk onderwerp te kiezen, of nog wat de literaire meerwaarde ervan is.

Bart D. Ehrman - How Jesus Became God (Harper One, 2014) ****

Intussen heb ik bijna het hele gepubliceerde oeuvre van bijbeldeskundige en theoloog Bart Ehrman gelezen. Zijn laatste werk is misschien het meest relevante, omdat het de vraag stelt naar de historische figuur van Jezus, en hoe die doorheen de jaren alsmaar meer vergoddelijkt werd, door mondelinge overlevering, door de noodzaak tot het overtreffen van andere populaire goden, maar vooral om macht te krijgen eenmaal het christendom meer en meer aantrekkingskracht kreeg. 

De oudste geschriften die we hebben over Jezus zijn de epistelen van Paulus, een jood die Jezus nooit heeft ontmoet, en die na jaren zelf christenen te hebben vervolgd omdat ze 'claimden' dat de gekruisigde Jezus de messias was, plots de levende Jezus zag in een visioen, en hieruit concludeerde dat God hem uit de dood had doen opstaan. Deze teksten zijn rond het jaar vijftig geschreven, dus ongeveer twee decennia na de dood van Jezus, en vormen de basis van het christendom. 

In het volgende evangelies, dat van Marcus, werd Jezus pas goddelijk wanneer hij werd gedoopt door Johannes de Doper. In de twee volgende evangelies, die van Mattheus en Lucas, was hij goddelijk vanaf zijn geboorte, en Johannes de Evangelist, gaat in het jaar honderd van onze jaartelling nog een stap verder, namelijk dat Jezus al goddelijk was van bij de schepping. Dit laatste concept werd later door de kerkvaders verankerd in de "geloofsbelijdenis van Nicea" als dat van de heilige drievuldigheid. 

Wat Ehrman beschrijft is uiteraard niet nieuw, maar het is het wel zeer leesbaar en overzichtelijk neergeschreven, vlot leesbaar voor niet deskundigen.

Karl Ove Knausgård - A Death In The Family (Vintage, 2013) ****½

Ooit zei een van mijn professoren in de literatuurwetenschappen : "Wat bezielt al die auteurs om autobiografieën te schrijven? Denken ze nu echt dat hun leven zo belangrijk is dat het ons interesseert?" En die rethorische vraag gaat zeker op voor de meerderheid van de schrijvers. Zijn ze nu echt zo belangrijk?

Tot je dan een Karl Ove Knausgård in handen krijgt. Zijn "Min Kamp" - inderdaad, dezelfde titel als Hitlers boek - wordt een levensverslag in zes volumes, waarvan de eerste delen al verschenen zijn. Is zijn leven dan anders dan andere levens? Is zijn leven het vertellen waard? Het antwoord op de eerste vraag is nee. Het antwoord op de tweede vraag is ja. Het is het vertellen waard misschien omdat het zo herkenbaar is, juist omdat Knausgård erin slaagt om zijn eigen leven te vertellen alsof het een roman was, met een boel details en gevoelens en gedachten die je je onmogelijk uit je eigen leven kan herinneren, maar Knausgård zet het wel neer, met precisie, met oog voor het kleinste waar je als kind op let, met oog voor de verhoudingen tussen familieleden, met een verschrikkelijke transparantie over zaken die normaal binnenskamers gehouden worden. Over de dronkenschap en het geweld van zijn vader, over de afwezigheid van zijn moeder, de droevige puinhoop bij zijn vereenzaamde en incontinente grootmoeder, van wie ons ook geen detail bespaard blijft. Dan kan je denken, moet dat nu allemaal zo open en bloot aan de wereld getoond worden?

Het antwoord hierop is dubbel. Nee, niet als je die mensen respecteert. Ja, als je het leven zelf wil weergeven, zonder verbloeming. Het is vaak voorbij de grens van het intieme en welvoeglijke, maar anderzijds zo herkenbaar uit onze eigen dagelijkse wereld. En tot nu toe waren dergelijke intieme ontboezemingen mogelijk, en zelfs wenselijk in romans, in fictie, waar we weten dat er door de afstand van de verbeelding een zekere relativering mogelijk is. Hier, is het geen fictie. De fysieke, psychische en sociale realiteit wordt weergegeven zoals ze beleefd en ervaren werd. Hier is geen veilige bufferzone van de fictie. Elk personage is zichzelf.

Het gegeven is natuurlijk niet helemaal nieuw. Bij ons heeft Dimitri Verhulst het bijvoorbeeld ook gedaan in "De Helaasheid Der Dingen", maar Knausgård is enkele trapjes hoger, beter, kwalitatief en literair in eredivisie.

Elk moment is herkenbaar, de identificatie met de schrijver is heel hoog, misschien omdat je als man van middelbare leeftijd dezelfde dingen hebt meegemaakt in je leven, in ongeveer dezelfde tijdsperiode en in hetzelfde Europa. Misschien, maar zijn schrijven is wel messcherp, en perfect uitgebalanceerd qua structuur en in het door elkaar weven van verteltijd en vertelde tijd.

Het tweede deel ligt hier klaar op het schap, na enkele andere romans. Ik kijk er naar uit.

Anthony Marra - A Constellation Of Vital Phenomena (Random House, 2014) ****

Ik heb geen idee hoe oud de auteur is, maar hij ziet er nog geen dertig uit, en de kwaliteit en de inhoud van deze roman verwacht je van iemand die de hardheid van het leven al heeft ervaren en al een boek of tien achter de rug heeft. "A Constellation Of Vital Phenomena" is knap, zeer knap geschreven, goed gestructureerd, met een prima tempo tussen actie, beschrijving en bespiegeling.

Het verhaal speelt zich af in Tsjetsjenië, de Russische autonome provincie, na de tweede Tsjetsjeense oorlog. Het land is verwoest na de mislukte revolutie tegen de Russen. Marra gebruikt de kleine microcosmos van enkele gewone mensen in een nietig dorp om zijn plot rond te weven. Er is Akhmed, de dorpsarts die meer tekentalent dan genezend talent bezit, Khassan, de oude geschiedkundige die in onmin leeft met zijn collaborerende zoon Ramzan, Sonja de spoedarts die tegen beter weten in het ziekenhuis in de naburige stad draaiende houdt, Natasha, haar verdwenen zus die jaren in de prostitutie gedwongen werd, en Havaa, het achtjarige meisje dat als wees achterblijft en door Akhmed onder de hoede van Sonja wordt gebracht.

Het verhaal is bikkelhard, zowel fysiek als psychisch meedogenloos, wat je kan verwachten van deze vernielde samenleving, waar overlevingsdrang bijna de enige overgebleven menselijke drijfveer is, maar het is ook een mijmering over het leven zelf, over de echte waarden en over de obstakels die in onze weg liggen om die waarden te realiseren. En toch is er onder al die koude afstandelijkheid, vaak ontstaan uit lijfsbehoud, ook wat warmte te vinden, een hunkering naar menselijkheid, die tegelijk een kwetsbaarheid wordt in een maatschappij waarin elk sociaal netwerk verloren is gegaan, en waar mensen vaak tegenover elkaar staan als roofdier tegenover prooi.

Marra vertelt zijn plot vanuit het perspectief van de verschillende personages, en langzaam ontrafelt zich een diepere plot, van hoe die mensen toch ook met elkaar in verband staan via andere, vroegere connecties, die ze soms niet altijd beseffen. Marra schrijft goed, zeer goed zelfs, bij momenten verbluffend. Hij maakt zijn personages driedimensionaal, van vlees en bloed, vol conflicterende gevoelens en handelingen, ook al is hun positionering wat programmatisch (de oude man die voor de waarden uit het verleden staat, het jonge meisje dat voor de toekomst staat, de verschillende versies van het verscheurde heden verdeeld over de andere personages).

Maar dan denk je ook tegelijk : waarom, of ik zou bijna zeggen "met welk recht", schrijft een jonge Amerikaan een boek over een land waar hij geen enkele relatie mee heeft (afgezien van zijn voorbereidend bezoek); waar ligt de authenticiteit van zijn verhaal dat hij het vanuit het comfort van zijn appartement in Oakland, Californië kon schrijven?

Ondanks deze vragen is de roman toch een sterke aanrader. Het enige dat me echt stoorde zijn de "alwetende" interventies van de auteur die ver voorbij de tijdsspanne van de roman de toekomst van nevenfiguren even voorspelt. Maar ook dat bleek uiteindelijk een doel te hebben.

Nu is het echt uitkijken naar zijn volgende roman.

Jeffrey Lewis - The Inquisitor's Diary (Haus Publishing, 2013) ***

Tijdens de inquisitie wordt Fray Alonso vanuit Mexico Stad naar het Noorden gestuurd, diep in het huidig Amerikaans grondgebied om ketters op te sporen. Fray Alonso vroeg echter maar een ding en dat was om terug naar Spanje gestuurd te worden en hij interpreteert zijn missie dan ook als een strategie van zijn concurrenten om hem tijdelijk uit de weg te hebben. Hij kan dan ook niet anders dan succesvol zijn op zijn tocht naar het noorden.

De man die hij uiteindelijk gevangen neemt en naar Mexico brengt, wordt door hem "the Dumb One" genoemd, omdat hij niet spreekt en amper schijnt te begrijpen waar het over gaat, tenzij in de al dan niet ingebeelde telepathische contacten met zijn gijzelaar. Door het feit dat de ander niet reageert en stelselmatig de verkeerde beslissingen lijkt te nemen die indruisen tegen zijn eigen overlevingskansen, begint Fray Alonso zichzelf, de Kerk en zijn geloof in vraag te stellen.

Lewis bouwt dit mooie verhaal op in de vorm van het dagboek van de priester, soms dagelijks, soms met grote tussenpozen. Door die verteltechniek kom je natuurlijk ook alleen zijn eigen perspectief te horen.

Niet echt groots, maar ook niet echt slecht. De betere middelmaat dus.

Daniel Alarcón - Lost City Radio (Harper, 2008) ***½

Daniel Alarcón is een jonge Amerikaanse schrijver van Peruviaanse origine, die nu in San Fransisco woont en werkt. Zijn Engelstalige roman "Lost City Radio" heeft in de VS heel wat prijzen in de wacht gesleept, en terecht.

In een niet nader genoemd Latijns-Amerikaans land leren we Nora kennen, de presentatrice van een nachtelijke radio talk show waar mensen vermiste familieleden kunnen laten opsporen. Een netelige opdracht in een context van militaire dictatuur en permanente guerillastrijd, hoewel de periode van de revolutie nu officieel al een tijdje achter de rug is.

Nora's eigen man is ook verdwenen tijdens die oorlog en ze heeft geen spoor van hem. Ze weet niet of hij vermoord is, gevangen genomen is, of haar gewoon achtergelaten heeft, want zijn wegen waren ook vroeger niet altijd voorspelbaar. Ze krijgt een Indiaans jongetje toegeschoven die uit de jungle naar de stad werd geloodst door het ganse dorp, en ze neemt er ongewild het voogdijschap over. In dat kleine dorp hebben terreur, onderlinge spanningen en de horror van de oorlog ook hun sporen nagelaten, en zowel de overheid als de revolutionairen hebben bloed aan hun handen.

Alarcón is goed. Hij weeft het verhaal prachtig in elkaar, met flarden heden en verleden door elkaar geplaatst, net zoals het dorp en de stad alternerend aan bod komen.

Voor een debuutroman is dit ongelooflijk sterk. Zijn nieuwe roman "At Night We Walk In Circles" ligt in de boekenwinkel. Lezen maar.

Jim Crace - Harvest (Picador, 2013) ****½

Jim Crace is ongetwijfeld een van de beste Britse schrijvers van het moment, en zijn "Harvest" behoort dan nog tot het beste van wat hij heeft geschreven. In een niet nader omschreven dorpje dat afgelegen tussen de velden ligt, in een niet nader omschreven tijd, bouwen twee rondtrekkende mannen en een vrouw een tijdelijke hut langs een veld, en verstoort hierdoor het leven in het boerendorp. Dat kleine dorp bleek zelf stijf te staan van spanningen en intriges en vermoedens en onduidelijke lijnen van macht, lust en onderdanigheid.

Ook de ik-figuur is ambigu. Hij hoort niet bij het dorp, maar maakt er wel deel van uit. Zijn bewogen verleden en het overlijden van zijn eigen vrouw komen gaandeweg naar boven, maar blijven ook hangen in een mist van ongezegde vermoedens. Crace brengt de pijn en de gruwel van het leven zelf, op een samengebalde, bijna mythische manier samen in deze van sfeer doordrenkte roman, maar zijn absolute kracht is zijn lyrische, ritmische en some middeleeuws aandoende stijl.

"And it was spring. The longpurples had hardly come to blade. But there were tall-necked cowslips nodding on the banks and king-cups, fenny celandines and irises in the mire. The trees were imping with infant leaves that seemed as attentive and pert as mice ears. So I was struck and 'humbled' by the beauty too, and only later by the carnal stench. I was an innocent. In that first season I tumbled into love with everything I saw. Each dawn was like a genesis; the light ascends and with the light comes life. I wanted to immerse myself in it, to implicate myself in land, to contribute to fields. What greater purpose could there be? How could I better spend my days? Nothing I had seen before had me happier. I felt more like an angel than a beast".

Ondanks alle schoonheid en zuiverheid van het land, van het gemeenschappelijk werken op het veld, is de uiteindelijke catastrofe van in het begin aanwezig, en gaandeweg komt al het slechte in de mens naar boven, in een oogst van vernietiging en geweld.

Een sterke aanrader.

Georges Perec - W ou Le Souvenir D'Enfance (Gallimard, 1975) ***½

Georges Perec was een soort unicum in de literatuur. Hij maakt deel uit van de Franse "Oulipo" groep van experimentele schrijvers, waar ook Raymond Queneau en François Le Lyonnais toe behoorden, maar ook de Italiaanse schrijver Italo Calvino. Oulipo staat voor Ouvroir de Litérature Potentielle, ofte Atelier van Mogelijke Literatuur. De schrijvers legden zichzelf een opgelegde beperking op, of een op voorhand bepaalde structuur die ze moesten volgen. De meest in het oog springende voorbeelden hiervan zijn Quenaud's "Exercices De Style", waarin hij op negenennegentig verschillende manier hetzelfde verhaal vertelt, of ook nog zijn eigen "La Disparition", een roman geschreven in het Frans zonder een enkele "e", een taaltechnisch exploot dat niet alleen de taal ontwricht, maar tegelijk ook een onheimelijke sfeer creëert. Gedurende vele jaren stond het langste Franstalige palindroom op zijn naam.

In "W ou Le Souvenir D'Enfance" weeft hij twee verhalen door elkaar. Het eerste is een herinnering aan zijn jeugdjaren tijdens de eerste wereldoorlog, het tweede een imaginair verhaal over een land dat door de Olympische principes wordt geleid, en waar alle inwoners tot athleten worden gevormd.

De ouders van Perec (Peretz oorspronkelijk) waren Poolse joden. De vader is gesneuveld tijdens de tweede wereldoorlog vechtend tegen de nazi's en zijn moeder werd in '43 weggevoerd naar Auschwitz. Zijn moeder hem in voordien al naar het niet bezette deel van Frankrijk ondergebracht bij familie. Zoals we Perec kennen, somt hij zijn verleden op, door beschrijvingen van foto's, van krantenknipsels uit die tijd, als lijstjes van gebeurtenissen die in hun detail het geheel suggereren maar nooit kunnen bevatten.

De alternatieve maatschappij, waar alles athletisch is en sportief, vormt een soort tegenpool, een spiegel voor wat er gebeurt in de echte samenleving, maar naarmate dat verhaal vordert, verandert ook die utopie in een dystopie, waar abstracte concepten en starre principes leiden tot verontmenselijking van de samenleving. Zoals Perec het zelf schreef, zijn beide verhalen innig met elkaar verbonden.

Perec lezen is altijd een vreemde ervaring, door zijn obsessief oplijsten van dingen, door zijn virtuoze woordspelletjes, maar wel toegankelijk.

Zijn best werk blijft "La Vie Mode d'Emploi", een literaire praline zo groot als een brood.

Mario Vargas Llosa - The Time Of The Hero (Faber & Faber, 1995) ****

In zijn debuutroman uit 1962, "The Time Of The Hero", vertelt Vargas Llosa het verhaal van een groep jongeren op de Leoncio Prado "kadettenschool" in Lima, Peru, ten tijde van de dictatuur. Net zoals in de meeste van zijn romans slaagt hij erin om een hele rits karakters neer te zetten die diepte hebben, volume en menselijkheid, in de zin dat ze onvolmaakt, laf, moedig of dom of slim zijn, en meestal dit alles tegelijk, wisselend van de ene situatie tot de andere.

Hij is genadeloos in zijn kritiek op het militair bestel en op de officieren en onderofficieren die de school leiden, en bij wie lafheid en misdadige verwaarlozing de vaste karaktertrekken zijn. Het gevolg hiervan is dat jongens zich gedragen als jongens, en zelf hun onderlingen macht gaan bepalen, door groepen te vormen, kwetsbare jongens te pesten, drank binnen te smokkelen, hun weinige bezit onder elkaar weg te pokeren met alle hieruit voortvloeiende vetes en verplichtingen, opschepperig bordeelbezoek en ontluikende liefdes. Tot één van de jongens doodgeschoten wordt tijdens een oefening. Net zoals in zijn latere romans is Vargas Llosa een meester in het dooreenrijgen van verschillende vertelperspectieven, en zo worden ook de brutaalste jongeren menselijk, met hun angsten, hun familiale omstandigheden, hun overlevingsdrang.

De publicatie van het boek was door zijn realisme zodanig schokkend in die tijd, dat duizend exemplaren werden gekocht door de Leoncio Prado kadettenschool en publiek verbrand op het binnenplein.

Niet zijn beste roman, maar toch nog altijd een sterke aanrader.

Jim Holt - Why Does The World Exist? (Liveright, 2013) **½

De titel zelf, en de veelbelovende ondertitel "An Existential Detective Story" deden me dit boek uit de rekken plukken, mede aangemoedigd door de sticker van "10 Best Books New York Times Book Review Of The Year". Jim Holt beschrijft de oorsprong van het universum door een bezoekje te brengen aan een aantal deskundigen : filosofen, fysici, wiskundigen en zelfs een schrijver om zo een overzicht te geven van wat de wetenschap vandaag denkt over dé oorsprong en het antwoord op de vraag "waarom is er iets en niet veeleer niets?". De namen zijn wetenschapsfilosoof Adolph Grünbaum, godsdienstfilosoof Richard Swinburne, fysicus David Deutsch, theoretisch fysicus André Linde, fysicus Alex Vilenkin, theoretisch fysicus Steven Weinberg, wiskundige en wetenschapsfilossof Roger Penrose, filosoof John Leslie, filosoof Derek Parfit en schrijver John Updike.

Het boek heeft zijn goede momenten, maar het is niet duidelijk waarom Holt precies deze onderzoekers aanspreekt? Bovendien schrijft Holt zijn zoektocht alsof hij Sherlock Holmes is die de oplossing gaat vinden op de fundamentele vraag, en plaatst zichzelf hierbij de ganse tijd in de kijker, wat na verloop van tijd redelijk irritant is. Hij heeft zelf geen mening of theorie, hij gaat gewoon bij deze specialisten ten rade om hun mening te vragen, in een verhaal doorspekt met zinloze anekdoten over zijn eigen interactie, brieven, telefoontjes en bezoeken aan de geleerde heren.

Ik had ook net "The God Problem" van Howard Bloom gelezen, een boek dat een stuk dieper en verder gaat dan Holts oppervlakkige journalistiek, wat misschien mijn wat negatieve kommentaar verklaart. Maar toch ...

Stefan Hertmans - Oorlog En Terpentijn (De Bezige Bij, 2013) ***½

Een Vlaamse schrijver bij wie ik bij momenten een traan moest wegpinken, het gebeurt niet vaak, of eerder gezegd nooit. "Oorlog en Terpentijn" is in die zin anders dan vele literatuur uit onze contreien, een persoonlijke roman, doorleefd en echt gebeurd, een relaas eerder dan fictie, maar wel gepresenteerd als dusdanig.

In deze roman herschrijft Hertmans de verhalen van zijn grootvader uit de Eerste Wereldoorlog, door hem bijeengepend in een hele reeks schriftjes.

Hertmans heeft twee benaderingen voor zijn roman. Die van W.G. Sebald en die van Erich Maria Remarque. De eerste benadering is die van de auteur die op zoek gaat naar het verleden, naar de context waarin het manuscript echt was, door fragmenten bijeen te sprokkelen, plaatsen te bezoeken, foto's te maken en die ook af te drukken. Zoals bij Sebald is de overheersende toon er een van melancholie en onmacht, onmacht om te begrijpen, om de details in te vullen, om gedachten en gevoelens opnieuw samen te stellen, maar hij roept ook toch met klasse en finesse zijn diepe gevoelens van begrip en warmte voor zijn grootouders en overgrootouders op.

De tweede benadering is die van "All Quiet On The Western Front" van Remarque, waarin het oorlogsgebeuren rechtstreeks wordt beleefd en vertelt als een ooggetuigenverslag. In dit geval niet door de schrijver zelf, maar die moest zich in de huid van zijn eigen grootvader verplaatsen om het manuscript tot leven te brengen. En misschien ligt in dit kleine aspect de enige zwakte van de roman. Hertmans is natuurlijk zijn grootvader niet, en het manuscript gaf waarschijnlijk een goed verslag van de gebeurtenissen, maar mogelijk minder van de gevoelens, wat bij momenten resulteert in een nogal vlakke beschrijving van de horror van de oorlog.

Het is een prachtig boek, zeker wel, mooi geschreven, mooi opgebouwd, met verzorgd taalgebruik, alleen zijn zijn grote voorbeelden Sebald en Remarque nog een paar trapjes hoger op literair niveau. Maar toch nog eens een aanrader uit ons Nederlandse taalgebied.