Michael Taylor - Impossible Monsters: Dinosaurs, Darwin and the War Between Science and Religion (Bodley Head, 2024) ****½

What a wonderful treat of a book. It describes the discovery of "impossible monsters", the skeletons of dinosaurs and other reptiles in the cliffs of Lyme Regis in Dorset, Southwest England, first by the 12-year old Mary Anning. The ongoing discoveries of other skeletons created a completely different view on ancient animals and on the age of the earth, questioning biblical stories in which these strange animals never even featured. But the book is not about the animals themselves, but how they became the subject of intense debates with the Church and scientists who claimed that the earth was only 6,000 years old. 

Not much later Darwin developed his theory of evolution of the species which added even more fuel to the heated discussions. 

The book gives a wonderful overview of the debates that ensued between religion and science, the opposing views, the discrediting of scientific evidence by religious dogma, but also the whole public debate, including the reports of the actual meetings of the Royal Society of Science in which the topics were debated. 

Michael Taylor was born in 1988 and graduated with a double first in history from the University of Cambridge, where he earned his PhD. He is also the author of "The Interest: How the British Establishment Resisted the Abolition of Slavery". The discoveries of Mary Anning have been made into a worthwhile movie, called "Ammonite" with Kate Winslet in the leading role. 

The discoveries of ancient animals and Darwin's theory of evolution found fertile ground in the now formal questioning of the actual reality of the Bible stories: 

"In 'The Essence of Christianity' (1841), Ludwig Feuerbach developed an anthropological approach to religion, which he described as merely 'the dream of the human mind'. Here, the God of justice represented human ideals of justice, and the God of love was the perfection of human ideals of love; it followed that Christ the miracle-worker was 'nothing else than a product and reflex of the supernatural human mind'. In 'The Life of Jesus' (1835) David Strauss had meanwhile looked at the gospels, striving to separate historical evi­dence from mythology. Though he did not deny that Christ had lived, Strauss decried the New Testament's 'false facts and impossible conse­quences which no eye-witness could have related'. Fatally, in his view, 'there was [for a long time] no written account of the life of Jesus', so that 'oral narratives alone were transmitted'; such tales had become 'tinged with the marvellous', growing into 'historical myth[s]'. For Strauss, these stories 'like all other legends were fashioned by degree', only in time acquiring 'a fixed form in our written Gospels' (p. 133)

The discoveries shoock the very foundations of religious belief, of the concept of right and wrong: 

"And what of the Lord Himself? (conservative priest) Richard Froude despaired at the 'goodness' of a god who had chosen to bless 'arbitrarily, for no merit of their own, as an eastern despot chooses his favourites, one small section of mankind, leaving all the world besides to devil-worship and lies'. Just why were the chosen people chosen? And how could Sutherland believe the Lord to be 'all-merciful, all-good' when He was 'jealous, passionate, capricious, [ and] revengeful, punishing children for their fathers' sin', tempting men 'into blindness and folly' when He knew they would fall, and punishing them eternally in a 'hell prison-house'? This god was not divine. He was 'a fiend' (p. 135)

The broadening of the number of scientists and other amateur scientists to deal with the information and the data, led to even further destruction of the foundations of religious belief: 

"Here, he (William Parker Foulke, an American lawyer) compared 'the modified bird Archaeopteryx' with 'the ordinary Dinosauria' in which class, in con­tradiction of Wagner, he placed the Compsognathus. There were differences to be sure, but Cope remarked upon 'the union of the tibia and fibula [of the Compsognathus] with the first series of tarsal bones, a feature formerly supposed to belong to the class Aves [ that is, birds] alone'. He also looked at 'the transverse direction of the pubes', the hip-bones, and again observed 'an approach to the birds'. After describing other 'bird-like features' such as the number and nature of its vertebrae, Cope suggested that the Compsognathus stood 'inter­mediate between the position in most reptiles and in birds' (p. 249)

"All this was proof, he concluded, that 'the facts of palaeontology . . . are not opposed to the doctrine of evolution, but, on the contrary ... enable us to form a conception of the manner in which birds may have been evolved from reptiles'. The 'fowl that may fly above the earth', sup­posedly created by the Lord on the fifth day of the first week, had in fact evolved from the sixth day's creatures 'that creepeth upon the earth'. The book of Genesis lay in ruins, the dinosaurs had tri­umphed, and even Richard Owen recognised the quality and force of the bulldog's performance. (p. 251)

"John William Draper (American chemist, professor at New York University) moved from the library at Alexandria to the 'pillared halls of Persepolis', from the Arabian schools of mathematics to the courts of the Inquisition, and from Renaissance universities to the learned societies of London. There was no question of his favour: 'The history of Science', he declared, 'is not a mere record of isolated discoveries; it is a narrative of the conflict of two contending powers, the expan­sive force of the human intellect on one side, and the compression arising from traditionary faith and human interests on the other'. Of that 'traditionary faith' he was unsparing, describing the development of Catholicism as an 'intellectual night' which settled on Europe, .during which spiritual affairs passed from the control of classical philoso­phers 'into the hands of ignorant and infuriated ecclesiastics, parasites, eunuchs, and slaves'. At last, however, that night was lifting, and civi­lised society had recognised the truth: 'that Roman Christianity and Science are recognized by their respective adherents as being abso­lutely incompatible; they cannot exist together; one must yield to the other; mankind must make its choice - it cannot have both'. (p. 286). 

Taylor's erudition is a pleasure to read, as is the fluency of his writing style. Highly recommended reading. 

Bart D. Ehrman - Armageddon - What the Bible Really Says About the End (Simon & Schuster, 2024) ****

Few things are more intriguing than religious beliefs. Texts written in ancient cultures have received over the years a status of divine truth, regardless of their factual accuracy, their physical possibilities, their internal contradictions and their lack of morals. Bart Ehrman studied religion when still a strong evangelical believer. His knowledge of the ancient languages and ancient history helped him understand the reality behind the texts. I can recommend many of his thirty books, half of which I have read. In the New Testament, the latest book, called "Revelation", written by a certain John of Patmos, describes Armageddon, the End Time, when Jesus returns and the Good will be separated from the Evil. This Book stands in stark contrast to the other books in the New Testament, in that it shows a return of the god of the Old Testament: it's no longer a loving and caring god, but a god full of wrath, vindictive, violent, powerful. A god who demands full submission and slavelike obedience. 

The imagery is strong violent, hallucinatory, excessive, with symbols and signs that are sometimes hard to interpret for modern day readers, but even in the earliest centuries scholars expressed their lack of understanding and there was a lot of discussion whether or not to include it in the New Testament. Eventually it was, but people like Martin Luther put them in the annex to his translation of the book. 

The most amazing thing is that this text is still a very lively prospect among evangelical christians, especially in the United States, and a strong part of Donald Trump's followers. They believe that Jesus will only come back to earth for the end times, when the jews reconquer the Mount of the Rock, and restore the original Temple that was destroyed in 40 CE. That explains the strong support for Israel and the sometimes inexplicable disregard for the human suffering of the Palestines. 

That people actually believe this, and actually build their life around this possibility is astonishing: 

"We are talking about a wide-ranging cultural phenomenon. One fairly recent poll indicates that 79 percent of Christians in America believe Jesus will be returning to earth at some point. Another poll taken in 2010 shows that 47 percent of the Christians in the country believe Jesus will return by 2050 (27 percent definitely and 20 percent probably)." (p. 15)

Many Christian sects have even determined with precision when exactly this would happen. Ehrman gives a great overview of all the wrong calculations by recent Christian sects, but being demonstrably wrong did not deter them from believing. The downside is that because a precise date for the end time was presented, the cult's followers often sold their farms, or did not harvest, or even gave all their belongings away, in the hope of buying their ticket to heaven. 

"Instead of admitting they were wrong, however, the group buoys itself by explaining to one another what really happened, jus­tifying themselves in face of the disconfirmation by pointing out a slight error in their calculations or claiming the event was inten­tionally delayed and then resetting the date. But most interesting, the group further resolves the dissonance by becoming more evan­gelistic, going out to win more converts to their views. Why would a mistake make someone missionary? The theory behind cognitive dissonance is that if more people acknowledge you are right, it eases the psychological trauma of knowing that you are probably wrong. So you set out to win over other devotees. Thus, the Millerites and their resetting of dates. Each time the expectation is disconfirmed, the group gets larger and more fervent, until the Final Disappointment takes effect. But even then, the idea does not necessarily go away, nor do the groups themselves. Various American religious groups emerged from the Millerites' Great Disappointment-"at least 33," accord­ing to sociologists of religion Rodney Stark and William Sims Bain­bridge. Hope springs eternal, and these groups thrive among us today, holding strong eschatological views about the coming end­normally, now, without setting dates. The two break-off groups most familiar to modern readers are the Jehovah's Witnesses and the Seventh-day Adventists" (82-83)

Another major distinction between this Book and the Gospels, is the future vision of life after the final judgment. The followers of the Lamb or the Lord, will live in absolute power and absolute opulence: all infidels will be violently tortured and destroyed and the followers will live in a city of gold with all the riches and wealth one can imagine. Whereas the Gospels advocate for humility, service, caring, love, even for people of other groups, the Revelation is a brutal tale of reconquering power from Rome, and doing with other peoples exactly what was being done to them in the first place. After the End Times, the oppressed will be the oppressors, the poor will be massively wealthy. Instead of inspiring with new insights, spirituality and brotherhood, the Book of Revelation continues the ancient power narrative, with only a shift in power. 

"We have already seen that the book is massively violent. (...) I want to stress that the violence of the book is not an end in itself but a means to an end. The ultimate goal is revenge. But more than that, it is limitless possessions and power. In the end, the right people will get what the wrong people have now. As New Testament scholar Christopher Frilingos has so succinctly expressed, the book is all about who will dominate the world: ''A frankly imperialist nar­rative, Revelation predicts the end of the Roman Empire and the beginning of a Christian one." Revelation does not adopt a new Christian attitude toward wealth and domination. It instead affirms the attitude promoted by Roman culture, the same view held by most people who choose not to follow the teachings of Jesus: wealth and domination can be ultimate goods." (172) 

This text that at first reading appears to have been written by a madman, and that for sure no publisher would even think of publishing today if anyone came with this manuscript, is still today a text that determines the thinking of millions of gullible people, even to the extent that it plays a role in the power politics of the Middle-East. 

 

Daniel C. Dennett - Darwin's Dangerous Idea (Penguin, 1995) ****

Philosopher Daniel C. Dennett passed away earlier this year. He is one the four riders of the apocalypse, together with Richard Dawkins, Christopher Hitchens and Sam Harris, called like that for their outspoken and often militant atheism. This was a good reason to read one of Dennett's initial books on Darwin's theory of evolution. 

Thirty years after publication, the book is somewhat outdated, luckily, but unfortunately also very actual. Many of his references about genetics, quantum physics and artificial intelligence are of course no longer entirely correct, and would have been presented in a very different way today, considering the incredible progress that was made in the last decade and years. But the essence of what he writes is still valid. The idea that life is the result of random chance events, with some basic rules that continue to be subjected to chance, and the organsism's fitness to survive in an often hostile environment, is something that - my guess - roughly 90% of the world's population would still reject today. 

"Love it or hate it, phenomena like this exhibit the heart of the power of the Darwinian idea. An impersonal, unreflective, robotic, mindless little scrap of molecular machinery is the ultimate basis of all the agency, and hence meaning, and hence consciousness, in the universe. 

Right from the beginning, the cost of doing something is running the risk of doing it wrong; of making a mistake. Our slogan could be: No taking without mistaking. The first error that ever was made was a typographical error, a copying mistake that then became the opportunity for creating a new task environment (or fitness landscape) with a new criterion of right and wrong, better and worse. A copying error "counts" as an error here only because there is a cost to getting it wrong: termination of the reproductive line at worst, or a diminution in the capacity to replicate. These are all objective matters, differences that are there whether or not we look at them, or care about them, but they bring in their train a new perspective. Before that moment, no opportunity for error existed. However things went, they went neither right nor wrong. Before that moment, there was no stable, predictive way of exercising the option of adopting the perspective from which errors might be discerned, and every mistake anybody or any­thing has ever made since is dependent on that original error-making pro­cess. In fact, there is strong selection pressure for making the genetic copying process as high-fidelity as possible, minimizing the likelihood of error. Fortunately, it cannot quite achieve perfection, for if it did, evolution would grind to a halt. This is Original Sin, in scientifically respectable guise. Like the Biblical version, it purports to explain something: the emergence of a new level of phenomena with special characteristics ( meaners in one case, sinners in the other). Unlike the Biblical version, it provides an explanation that makes sense; it does not proclaim itself to be a mysterious fact that one has to take on faith, and it has testable implications. (p. 203)

This core idea cannot be repeated enough. It's a message of humility. It's a message that requires collaboration and pragmatic solutions among people for the complex problemas that we are confronted with, instead of relying on age-old and unworkable rigid ethical concepts. 

A large part of the book consists in refuting concepts of other academics whose writings and viewpoints are no longer a point of discussion today. If you can live with this, the book is still easy to recommend, and Dennett's knowledge of various scientific disciplines and the rigour of his approach are an absolute pleasure to read. 

Our world has lost a great mind. 

Patrick Loobuyck - Wetenschap & Religie (Pelckmans, 2023) ***½

In dit inspirerende boek geeft godsdienstwetenschapper en moraalfilosoof Patrick Loobuyck een mooi historisch overzicht van de interactie tussen geloof en wetenschap. Sinds 2006 is hij hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen, en sinds 2016 is hij gastprofessor politieke filosofie aan de Universiteit Gent.

Net als velen is hij religieus opgevoed, maar heeft hij zijn geloof verloren, maar hij blijft verrassend genereus in zijn benadering van godsdienst. Hij begint zijn boek met de verschillende soorten interacties tussen religie en wetenschap in kaart te brengen, van de "battle-field positie" die stelt dat geloof en wetenschap niet compatibel zijn, over de 'nothing in common' positie, die ze naast elkaar plaatst - het ene voor begrip, het andere voor zingeving - tot de 'togetherness' positie, die ervan uitgaat dat beide ook kunnen samenwerken.

Het boeiendste stuk van zijn boek is de lange tocht doorheen de geschiedenis van het ontstaan van het formeel geloof tot vandaag, met alle gekende spelers, van de Griekse filosofen, de christelijke kerkvaders als Augustinus, de moslimdenker Averroës, de opkomst van het humanisme, de grote ontdekkers Galilei, Kepler, Copernicus, over Francis Bacon en Darwin tot de hedendaagse tijd. 

Loobuyck is wetenschapper en docent, en dat blijkt uit zijn boek: hij houdt zich op de vlakte, is open over zijn eigen atheïsme, maar neemt voor de rest geen standpunt in. Dit geeft ruimte aan de lezer om zelf een oordeel te vormen, wat in deze tijden een welkome verademing is. Hij is geen strijder voor het grote gelijk, maar een deskundige die de mogelijke opties voorlegt. 

Ik ben zelf nogal een groot adept van de 'vier ruiters van de apocalyps': Dawkins, Hitchens, Dennett en Harris. Wetenschap is geen geloof, maar een methode. Die methode houdt in dat theorieën kunnen worden getoetst aan evidentie en als die wordt tegengesproken, moet de theorie worden herzien. Wetenschap is fundamenteel open voor kritiek. Het geloof staat voor het omgekeerde: het primaat van het 'boek' en de enig mogelijke interpretatie door de 'Kerk'. Geloof is fundamenteel afkerig van kritiek. De basis van elk geloof zit al fout. Als deel van onze realiteit moet godsdienst zich ook kunnen onderwerpen aan wetenschappelijke analyse. De waarheid en fictie van de Bijbel en Koran moet kunnen worden onderzocht en blootgelegd op wetenschappelijke manier, zoals bv Bart Ehrman en vele anderen het Oude en Nieuwe Testament hebben gefileerd. Zaken zijn slechts waar als je die ook kan bewijzen en herhalen. Zeggen dat sommige zaken 'bovennatuurlijk' zijn en dus niet onderworpen aan de wetten van de natuur is onzin. Als je daar van uit gaat, kan je werkelijk alles verzinnen. En geloven. Denk maar aan de Mormonen, Scientology en andere Moon-sekten. Er is dan geen reden waarom zij minder geloofwaardig zouden zijn dan de meer gevestigde godsdiensten. Of zoals Dawkins het graag zegt: in jouw ogen is elk geloof in een andere god ook niet meer dan goedgelovige fantasie.

Wetenschappers die elkaar geen gelijk geven, zouden met rationele argumenten en feiten elkaar moeten kunnen overtuigen. Bij gelovigen wordt die discussie al meteen emotioneel en vijandig, omdat er geen rationele argumenten en feiten te vinden zijn. 

Het is duidelijk dat religie in de samenleving een belangrijke rol heeft gespeeld voor een reeks aspecten van het menselijk bestaan die redelijk fundamenteel lijken: begrijpen wie we zijn en hoe alles ontstaan is, moreel besef hebben en ernaar handelen, deel uitmaken van een gemeenschap, troost vinden, controle krijgen over onze omgeving, en transcendente ervaring. Godsdienst probeert op elk van die domeinen een rol te spelen, maar voor elk van die domeinen loopt ze achter, als een verouderd mechanisme om met de realiteit om te gaan. De samenleving verandert, de mens verandert. Voor elk van deze punten zijn andere vakgebieden of benaderingen een stuk doeltreffender om voor veel mensen een echt verschil te maken. Er is geen domein waarin religie een aparte rol zou kunnen hebben die niet beter kan worden uitgevoerd door seculiere specialisatie. 

Dat we mensen die geloven moeten respecteren, zonder enige twijfel. Maar dat wil niet zeggen dat we het geloof als instelling niet mogen ontbloten en zeggen dat de keizer geen kleren draagt. 

Ook al is mijn opinie duidelijk scherper dan Loobuyck, is dit boek toch een aanrader voor iedereen die in het onderwerp is geïnteresseerd, al was het maar voor het vele historisch materiaal dat wordt aangehaald, zoals het feit dat het tot 1835 heeft geduurd voor de werken van Galilei en Copernicus van de Index werden gehaald, zo'n 200 jaar later. 

Een kleine discussie terzijde: Wanneer werd god uit de wetenschap geweerd? 

"Zowel Boyle als Newton verdedigde het idee van een al­machtige God die ook nu nog kan tussenkomen. Zij kozen de kant van de 'voluntaristische' theologie, in die zin dat God de materiele wereld kan blijven sturen zoals hij dat wil. (...) Maar Newton sloot niet uit dat God nog direct kan ingrijpen in de werkelijkheid. Dat was trouwens ook nodig in het newtoniaanse sys­teem om de planeten in hun baan te houden. Newton doet dus iets wat vandaag erg ongewoon zou zijn: hij gebruikte het ingrijpen van God in de natuur als onderdeel van de weten­schappelijke beschrijving van hoe de werkelijkheid functio­neert. Het verband tussen een voluntaristische theologie en een mechanisch wereldbeeld hielp ook om de experimentele methode te legitimeren. Niet door van aan een schrijversdesk aan filosofie te doen, maar door te experimenteren kon men Gods wil te weten komen. Als de natuur de vrije wil van God reflecteert, is het empirische onderzoek de beste manier om die te ontdekken. 

De Duitse wiskundige, natuurwetenschapper en filosoof Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) was een van de belang­rijkste tegenstemmen in dit debat. Leibniz denkt niet dat God nog kan tussenkomen en kosmische reparaties moet uitvoeren aan zijn schepping. Gods vrijheid ligt besloten in het feit dat hij van alle mogelijke werelden gekozen heeft voor "de beste van alle mogelijke werelden". Volgens Newton geeft een wereld­beeld waarin God afwezig is en niet meer kan tussenkomen in de werkelijkheid aanleiding tot een atheistisch wereldbeeld. Voor Leibniz is het andersom. In zijn correspondentie over deze kwestie schrijft hij dat een God die moet tussenkomen te veel lijkt op een gebrekkige ambachtsman "die zijn uurwerk nog van tijd tot tijd moet opwinden". Dit idee van een on­volmaakte God zou de religie kunnen ondermijnen. Hoewel Leibniz zelf nog ruimte probeert te maken voor de vrije wil, is zijn wereldbeeld voor het overige deterministisch ingevuld: de dingen die gebeuren, gebeuren noodzakelijk en met mede­weten van God.

Het determinisme van Leibniz werkte in de achttiende eeuw door bij Diderot, d'Holbach, Condorcet en de La Mettrie. Anders dan bij Leibniz kreeg het determinisme bij hen een atheistisch-naturalistische invulling. (p. 134,135)

Over dit onderwerp was de minnares van Voltaire, de wiskundige Emilie du Châtelet (1706-1749), een heel belangrijk figuur. Ze vertaalde Newtons werken naar het Frans. Ze was iemand die tegelijk kritisch was over sommige aspecten van het werk van Newton en Leibniz, en voor verschillende van de door haar voorgestelde verbeteringen bleek ze nadien gelijk te hebben (bvb dat vuur geen gewicht had, of dat de energie gelijk is aan de massa maal het kwadraat van zijn snelheid of (e=mv2), een kleine voorloper van Einsteins gekende formule).

"The fourth objection, and one particularly identified with Newton and his adherents, concerned the dissipation or conservation of force (energy) the universe. This issue had occasioned the argument between Leibniz an Newton, and it was with Newton's followers that she argued explicitly. She could not accept the metaphysical connotations of his hypothesis in the last query of the Opticks, that, given the loss of force in the universe because of the infinite numbers of impacts "our System will sometimes need be corrected by its Author". In Newton's world, the Creator had to replenish the force periodically and in perpetuity. From Du Chatelet's perspective, ac­cepting this image of the Supreme Being and his "continual miracles" under­mined any claim to certain knowledge of the workings of nature's laws. As she had argued in chapter II, there could be no '"science" in a universe subject to unpredictable intervention by a deity, however benevolent and reasonable. In contrast, in Leibniz's world of forces vives, there was no need for God to intervene, for the German philosopher believed that this force was conserved in the universe. In fact, Du Chatelet explained to Maupertuis, "all things being equal," the conservation of force "would be more worthy of the eternal géomètre". (Judith P. Zinsser : In Emilie du Châtelet, Daring Genius of the Enlightenment, 2006. p. 189)

Of nog

"On the one hand, such a God negated her image of his necessary perfection, and, on the other, it raised the chi­mera of unpredictability. No law, not even Newton's, would be fixed if always subject to "the will of God." Thus, there could be no certain knowl­edge, no science, of the workings of the universe"(p.177)

Of, om het anders te zeggen: je kan in wetenschappen niet een hele wiskundige en fysische redenering opbouwen over de banen van de planeten in ons zonnestelsel om tussenin een zinnetje te hebben dat zegt dat God af en toe tussenkomt om de planeten terug op hun juiste baan te brengen. In haar ogen moet God uit de wiskunde en moeten betere wiskunde en begrip van de astronomie dat gat opvullen. Vandaag zouden veel wetenschappers nogal opkijken mocht in een artikel staan dat God plots tussenkomt om het experiment te laten lukken. 

Andere aan te raden boeken over wetenschap en religie

• Amir Alexander - Infinitesimal - How A Dangerous Mathematical Theory Changed The World (Oneworld, 2015)
• Stephen Greenblatt - The Swerve (Norton, 2012) 
• Carl Sagan - The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark (Ballantine Books,1997)
• Richard Dawkins - The God Delusion (Mariner, 2006)
• Sam Harris - The End Of Faith (Simon & Schuster, 2006)
• Daniel Dennett - Breaking the Spell (2006)
• Christopher Hitchens - God is not Great: The Case Against Religion, (Atlantic Books, 2007)

Reza Aslan - God: A Human History Of Religion (Corgi, 2018) **

Reza Aslan is an Iranian writer, best know for his books on the life of Jezus, Islam, and fundamentalism. In "God", he gives an overview from early religions to today, obviously not in great detail, but with a grand sweep through history.

Aslan himself is a believer, switching from the Islam of his parents to the Christianity of his friends in the United States where he grew up, then abandoning official religion to currently believe in a 'dehumanized' god, a kind of spiritual presence, a pantheistic god.

You get the full history, from the depiction of gods in early caves dating back to 18,000 BCE, over the ancient Sumerians, Egyptians and Greeks, to our more 'modern' religions such as Islam and Christianity.

Aslan is not a historian, and also not a scholar, even if he presents himself as such. He makes a lot of claims in this book that are unsubstantiated and unreferenced.

For instance, I would be interested to know how many "villages (existed) with booming populations, building giant temples, creating great works of art, and sharing our technologies (with other villages), before it occurred to us to grow our food". This quote, without reference, should reinforce his claim that the Göbekli Tepe site in Turkey was no exception but rather the rule. But who says that? Where is it written?

He also claims that people that "the ancients simply accepted the idea that the world of the dead is just a continuation of the world of the living". The "ancients"? As if they are all the same. Again, who wrote this, who demonstrated this, and where is it published? Having read a lot of the "invention of heaven", this is clearly not correct. Another example: "When we organized ourselves in small, wandering packs of hunter-gatherers united by blood and kinship, we envisioned the world beyond ours to be a dreamlike version of our own, bursting with hordes of tame animals, shepherded by the Lord of Beasts for our spirit ancestors to stalk with ease". What? Really? Says who? Claims such as this one - and there are many examples - are ok in fiction, but not in a book with a claim to scientific (even if popular) evidence.

On the positive side, there are some interesting and factual stories.

If you're interested in the history of religion, I recommend you to find more reliable and scientific sources.

Dan Barker - God, The Most Unpleasant Character In All Fiction (Sterling, 2016)

I once made the effort to summarise all the atrocities of the Bible, both Old and New Testament, because if one thing is obvious, it's the high level of selectivity with which clergy cite from the bible, giving the impression of a benevolent and moral god. My manuscript - in Dutch - was rejected because deemed blasphemous, despite only offering passages from the bible.

Anybody who has actually read the bible will confess that god is nothing less than a monster by today's standards, and I think Dan Barker's title is even a soft description of what the bible actually tells us.

In this book, Barker - a former evangelical preacher - enumerates all the atrocities in the bible, ordering the chapters by theme : the jealous and proud god, the unjust god, the unforgiving god, the misogynistic god, the ethnic cleanser, the genocidal, infanticidal, the vindictive, the bloodthirsty, the megalomaniac, ...

Most of us have no idea about this side of the bible, because it remains hidden in sermons and speeches. It also shows the hypocrisy of people who use the bible for reference to take moral positions against for instance gay people, but then not applying the good rules of the same bible to stone a girl to death because she was raped.

This book is not one to read, because it actually only lists passages from the bible according to the characterisations I described above.

It is 300 pages long. It is 300 pages of absolute horror. Not one person in his right mind would follow the moral guidance of its lead character. Unfortunately, too many do, which says a lot about their ignorance, irrationality and lack of intellectual curiosity.

I'm just afraid that only atheists will dare buy this book.

Bart Ehrman - The Triumph Of Christianity (Oneworld, 2018) ***

One of the most mysterious things to me is why people believe in the existense of a supernatural being, call it god, who has created and who governs all things. As such, I have been an avid reader of all the books by Bart Ehrman, a former believer and theologian, who has written some of the most insightful books on early christianity.

In "The Triumph Of Christianity", he takes a few centuries further in history, covering the expansion of the early views of a jewish eschatological sect. He explains how the sect grew under the guidance of (saint) Paul, the man who was responsible for expanding the sect among non-jews until the time of Theodiosius in the fourth century, when christianity became the state religion.

The history of christianity is a bloody one, full of intolerance against the christians in the early days, with torture and martyrdom being inherent in the way people looked at other groups. The Romans were usually tolerant towards other religions of conquered nations, as long as they showed respect for their own Roman gods, which was of course inacceptable to the christians. Once christianity became the state religion in the 4th century, they became as intolerant against other religions as what they had experienced themselves. Theodosius at first issued legislative measures that proscribed pagan sacrifices, worship in temples and such other religious rituals, then later also in the privacy of the home.

Even if christianity was still the religion of the minority of the population in the regions ruled by the Romans, the number of christians quickly increased significantly across the entire region, not because  people believed it, but because they had no choice.

Even if not his best book, Ehrman writes well, with the many historical facts not disrupting the narrative. He gives a good insight in the religious and political thinking in those times, also demonstrating that things could have been completely different today if some individuals had not made the choices they made then.

Richard Dawkins - Silence In The Soul (Bantam Press, 2017) **

"Science In The Soul" is a compilation of speeches that biologist and atheism advocate Richard Dawkins has given over the years, and at very diverse occasions and on a variety of topics.

Needless to say, they are all about biology, Darwin, science and religion, including his usual attacks on intelligent design and other non-scientific aberrations.

Interesting to read, but it gives the impression that the publisher needed some more revenue from a best-selling author. Most of the texts do not add anything to Dawkins's other books.

Darren Oldridge - The Devil, A Very Short Introduction (Oxford, 2012) ***

There is no mythical figure more interesting in the history of mankind than the devil himself, the dark one, the evil one. Understanding the creation of the figure and his transformation over the ages is the subject of this little book, just over one hundred pages (without bibliography, notes and index).

The complexity and the ambiguity of the devil was already clear to me as an 8-year old, who was punished in my catholic school for claiming that the devil was actually God's servant instead of enemy, with the argument that if he was God's enemy, he would not punish the wicked ones in hell, but rather set them free again, just to counter God's plans. If what the religion teacher said was right, and the devil would help to keep sinners burn in hell for ever, he was nothing less than God's accomplice.

And that's partly how the figure evolved, as the fallen angels in the jewish texts of the 3rd and 2nd Century BC, and later introduced as God's opponent and evil enemy in the New Testament. Apart from some possible references in the books of the Old Testament, the devil hardly appears at all. He reached the status we currently attribute to him only with the Book of Revelation, written in the second century CE. Some early views even claim the concept of Jesus giving his life for our sins, is part of a deal with the devil. He offers himself to the devil, so as to liberate the rest of humanity.

The visual figure of the devil was further refined based on more eastern mythology of demons and other descriptions. But even then, deep into the middle ages, there was still a concensus among theologists that the devil needed a proxy body to interact with humans. There was less concensus about whether the devil could create offspring with humans. The concept of human evil was definitely placed outside of a person's will, and were, according to Saint Thomas Aquinas nothing less than the devil interfering with the body fluids of a person, in this way creating the wrong mental images and urges, "sometimes in those asleep, sometimes in those awake".

If nothing else, Oldridge's book is exactly what it says it is: a short introduction to the idea of the devil, and for a general and interested audience, it serves its purpose.

Peter Stanford - The Devil - A Biography (Arrow, 2003) ***

A fascinating history of the Evil One, the demon, and it is surprising that Satan only appears in the Old Testament in the Book of Job as a real person - in contrast to the other mentions of 'stn' or the fallen angel or demon in a limited number of passages elsewhere in the Old Testament.

There was not much place for the Evil One in the Old Testament, since God himself was portrayed as booth good and evil, merciful and vengeful. It is only in the New Testament that he becomes a real character, albeit still a vague presence.

Gradually, over the centuries, he started collecting physical characteristics, to become the horned figure we see in horror movies, with influences from other religions and popular folk tales. No depiction of him even exists before the sixth century. And in popular beliefs, strongly influenced by the church, he became a real presence in people's everyday life over the centuries, and now gradually being reduced back to the fantasy figure he always was to the realm of fiction and movies.

It is fascinating to read how he has been used over the centuries, how he instilled fears in uneducated populations. In sermons some hundred years ago, he was still often mentioned in Europe. I think he has even completely disappeared from all sermons these days in Europe, with the exception maybe of some maverick extremists.

Everything he every embodied, has now been reduced to our human psyche (the internal evil) and to chance happenings (earthquakes, floods). There seems to be no need anymore to blame a distinct person to create and organise all that's unwelcome in society.

Etienne Vermeersch - Over God (Vrijdag, 2016) ***

Van de weinige intellectuelen die ons land rijk is, denk ik dat ik vooral voor Etienne Vermeersch de grootste achting heb. Hij durft niet alleen standpunten innemen, maar hij slaagt er ook in om die helder te onderbouwen, met tegelijk een goede tegenargumentatie voor alle punten die zijn betoog zouden kunnen tegenspreken. In televisiedebatten heeft hij alle standpunten van zijn tegenstanders al grondig overwogen voor hij naar de studio kwam. Dat maakt hem zo sterk. Hij kent alle andere standpunten al, vaak zelfs beter dan degenen die ze uiten. In "Over God" leren we niets nieuws (ik toch niet), maar het korte boekje geeft wel een zeer goed overzicht van de verschillende argumenten die god kunnen reduceren waar hij thuishoort: in het domein van de fictie.

Vermeersch toont aan dat het bestaan van een god op basis van rationele grond niet kan. Maar dat hadden we al begrepen voor we begonnen te lezen.

C.B. Brooks - The Non-Believer's Guide To The Bible Stories (Pitchstone, 2015) *

I am an atheist and a real bible junk. The biggest mystery on earth is why people are religious. It beats me. Do they actually believe all this nonsense? These stories once invented by totally uneducated primitive nomads herding cattle in the hills of the Middle-East? And some people still believe this superstitions today?

Unfortunately they do, and it remains puzzling.

That's why I buy books like this one. In the hope to understand. I bought it via Amazon without having had the chance to leaf the pages before buying. It's a kind of disappointment. The little book just summarises the real bible in very short easy-to-read chapters and paragraphs. So that you can know what the stories are without having to read the actual bible. That by itself has some value. But I would recommend you to read the real thing.

In my opinion, every person reading the bible today as it is, cannot come to any other conclusion that it is totally bogus: full of mistakes, contradictions, with god as a monster, the 'chosen people' as nothing more than unfaithful and murderous cowards, and no moral guidance of any value to the ethical society of today.

Sam Harris & Maajid Nawaz - Islam and the Future of Tolerance (Harvard University Press, 2015) ****

It's a short book, presented as a dialogue between Sam Harris, known atheist, and Majid Nawaz, co-founder of Quilliam, a religious think tank, on the subject of Islam, as you might have guessed.

Harris asks the questions and gives the comments you might expect, but Nawaz sheds some interesting perspectives on the current debate. For instance when he makes the distinction between fundamentalism and Islamism, in which the first is the result of cultural conservative and traditional ingroup/outgroup thinking, and who see Islamism as "a product of Western modernity born from Western innovation in codifying law in unitary legal systems".

He also makes a good point - and appeal - about what he calls the "regressive left" : "The first stage in the empowerment of any minority community is the liberation of reformist voices within that community so that its members can take responsibility for themselves and overcome the first hurdle to genuine empowerment: the victimhood mentality".

He also makes some historical notes, for instance, that originally, the Quran was not always perceived as the eternal word of God. At one time, the Mu'tazila doctrine, which was the ruling doctrine that the Quran was not the eternal word of God, was "eventually defeated by the Asha'ria, whose views on the eternal uncreated nature of the Qur'an then became accepted as orthodoxy".

Harris also makes some good points, namely that "our moral values has evolved throughout history, and that most of our current moral values are antithetical to the specific teachings of Judaism, Christianity, and Islam". Or, to put it differently, today's believers select out of their books the messages that correspond to their current thinking, and disregard or even reject the values that are no longer relevant, implicitly of course questioning the validity of their books as moral compass.

The concept of the book is unique. Sure, it is a dialogue, but unlike the debates you see on TV, the debaters have time to expand on their arguments, to substantiate them with quotes and references and facts, without being interrupted, while at the same time maintaining the dynamics of a dialogue, namely to be challenged and questioned. A welcome approach!

J. Anderson Thompson - Why We Believe In God(s)? (Pitchstone, 2012) **

The title of the book is intriguing, and to me one of the greatest mysteries of the human mind: why do  people believe in god? Considering the fact that there is no evidence of the existence of any god, and that despite the increase in education levels, and the enormous amount of scientific information that explains things that were part of religious myths, people still continue to believe.

I thought this book would shed some more light on why people believe, and it does only to a certain extent. Maybe I have already read to many books on the subject, and this one gives a concise overview of all the scientific arguments of how religions come to be, but that upside is also its downside: there are not many new ideas to find here.

The book ends with a quote from Stephen Hawking, that "since science is based on observation, and religion on authority, science will win in the end". I am less optimistic. I fear that most people subject themselves to authority with pleasure, instead of relying on their own observations.

Interesting reading if you're not familiar with the arguments.

Alan F. Segal - Life After Death (Doubleday, 2004) ****

Een fascinerend theologisch boek over de evolutie van ons denken over het leven na de dood, en dit in onze Westerse godsdiensten. Het is geen simpele lektuur, maar dat mag ook wel, want het onderwerp is zo genuanceerd en met zovele verschillende standpunten die nauwelijks van elkaar verschillen voor de leek, dat het meer dan nodig is om een ervaren gids als Segal bij de hand te hebben om ons door dit labyrint te leiden.

Het feit is dat onze huidige christelijke visie over het leven na de dood zelf vele levens en gedaanten heeft gekend, van het Rijk Gods dat zelf naar de aarde komt en wel nu (zoals in het Nieuw Testament), over de apocalyptische visie die deze eindtijd later plaats en alle goede mensen zullen dan leven naast god en de slechten zullen branden in de hel, maar met de tussengroep, de grote massa die wel eens liegt of begerig naar de buurvrouw kijkt, gebeurt hoegenaamd niets. Die blijven dood. Dan zijn er nog de eindeloze discussies over onder welke vorm we zullen leven na de dood, met ons lichaam of als ziel, zonder ons lichaam. Ook daar hebben hevige gevechten over plaatsgevonden in de kerk.

Feit is dat onze huidige christelijke visie dat overledenen rechtstreeks naar de hemel gaan, een redelijk recente ontwikkeling is, die eigenlijk op geen enkele tekst is gestoeld.

In deze turf van bijna negenhonderd bladzijden gaat Segal op zoek naar alle mogelijke interpretaties van het leven na de dood, bij de officiële teksten, maar ook in apocriefe teksten en bij kleinere sekten die er sterk andere meningen op na hielden. Een heel interessante en verhelderende zoektocht. Het zou niet slecht zijn mochten onze kerkleiders dit ook eens lezen.

Een verrassend klein minpuntje is dat hij op het eind van zijn boek Richard Dawkins, de bioloog en atheïstisch activist, vermeld als Richard "Dockins". Waarschijnlijk zal dat aan zijn dicteerapparaat gelegen hebben.

Mysteriecultussen in het oude Griekeland

De oude Grieken liggen aan de basis van onze houding tegenover rationaliteit, met het belang van abstract denken bij Socrates en Plato, en de logica van Aristoteles als basis. Feiten, observaties lagen bij deze laatste aan de basis van elke analyse en gevolgtrekking. Maar was dat zo bij alle Grieken? Uiteraard niet. Een groot deel van hen bleef geloven in Zeus en de andere goden, of in de nieuw overgewaaide mysterie-cultussen. Deze drie boeken gaan daarover. Die mysterie-cultussen verplichtten de leden tot volledige geheimhouding van wat er gebeurde tijdens hun rituelen en missen, die veel inhoudelijke vergelijkingspunten hebben met wat nadien ook in het christendom aan bod kwam. Het grote verschil was het belang van de "ervaring", een directe ervaring van het goddelijke als gevolg van een goed voorbereide enscenering door de priesters en priesteressen. Dat was vaak een totaalervaring van geur, muziek, incantaties in onbekende talen, opsluiten en weer vrijlaten van de de gelovige. Die cultussen waren eigen aan de Griekse godsdienst en de bacchanalen ter ere van Dionysos waren daar één van, andere werden ingevoerd en vooral de cultussen van Isis en Mithras kenden veel aanhang in de eerste eeuw voor en de eerste na onze tijdrekening. 

R.E. Witt - Isis In The Ancient World (Johns Hopkins, 1971)

E.R. Dodds - The Greeks And The Irrational (University Of California Press, (1951) 1997)

Hugh Bowden - Mystery Cults In The Ancient World (Thames & Hudson, 2010)

Emmanuel Carrère - Le Royaume (P.O.L., 2014) ****

Emmanuel Carrère is de scenarist van de Franse televisiereeks "Les Revenants", een sterk aan te raden serie over een aantal mensen die herrijzen uit de dood en na enkele jaren terugkeren naar hun dorp alsof er nooit iets heeft plaatsgevonden.

In "Le Royaume" vertelt hij zijn eigen religieus levensverhaal, zijn periode van sterk geloof in de katholieke godsdienst, gevolgd door ontgoocheling en zijn ommeslag naar volledig atheïsme. Dit is natuurlijk geen nieuw gegeven, en ik denk dat velen van ons die verschillende fasen hebben meegemaakt, dus zo uitzonderlijk is zijn verhaal niet. Toch slaagt Carrère erin om een zeer overtuigend getuigenis te brengen, vooral dan omdat hij op volwassen leeftijd zeer gelovig was, zo zeer zelf dat het zijn relatie in gevaar bracht, en omdat hij respect blijft hebben voor gelovigen en voor de kerk. Hij spreekt met sympathie over hun activiteiten en goede werken en zin voor spiritualiteit, en gaat zelfs nog jaarlijks op een soort bezinning met een zeer godsdienstige vriend, zelfs al gelooft hij zelf niet meer.

Naast zijn eigen getuigenis probeert hij het leven van Paulus te reconstrueren, en te hervertellen in mensentaal. Paulus, de apostel die Jezus nooit heeft ontmoet tenzij in een visioen, en dan in Griekenland en het huidige Turkije het goede woord ging verkondigen in enkele steden. Zijn verhaal over Paulus (en Lucas) is uitermate goed gedocumenteerd, ook al wil hij geen theologisch proefschrift afleveren, maar een persoonlijke reactie op wat er toen mogelijk heeft plaatsgevonden. Paulus is een fanaticus en Lucas, hoog opgeleid en medicus, volgt hem als scribent/verslaggever. Carrère schrijft over deze laatste :

"... je me demande si une fois à bord il n'est pas traversé par le soupçon qu'il fait une énorme connerie. Qu'il voue sa vie entière à quelque chose qui tout simplement n'existe pas et tourne le dos à ce qui existe vraiment : la chaleur des corps, la saveur douce-amère de la vie, l'imperfection merveilleuse du réel".

Een aanrader, en niet alleen voor atheïsten.

Karen Armstrong - The Bible, The Biography (Atlantic, 2007) **

Ik keek echt uit naar dit boek, maar eigenlijk is het een beetje een afknapper. De boeken van Bart Ehrmann voor het Nieuwe Testament, of van Finkelstein en Silbermann over het Oude Testament zijn zoveel beter gedocumenteerd, vlotter en vooral overzichtelijker geschreven, dan deze eerder oppervlakkige "The Bible. The Biography".

Op een twintigtal bladzijden raast ze door de Torah, met vermelding van de totstandkoming ervan, maar dan zonder veel diepgang, en hetzelde kan worden gezegd van haar twintig bladzijden over het Nieuw Testament. Over de tegenstrijdigheden, de grote interpersoonlijke conflicten tussen Petrus en Paulus wordt nauwelijks ingegaan, en over de motivatie van de verschillende evangelisten wordt slechts het tipje van de sluier opgelicht.

Nadien gaat het vooral over de verschillende versies en lezingen van de bijbel, met alle mogelijke strekkingen, politieke overnames en modern gebruik of misbruik door fundamentalisten en literalisten.

Armstrong wil een spirituele samenleving creëren op basis van mededogen, en van de bijbel ("The Bible 'proved' that it was holy because people continuously discovered fresh ways to interpret it and found that this difficult, ancient set of documents can cast light on situations that their authors could not have imagined").

Armstrong heeft duidelijk teveel respect voor de bijbel om er kritisch over te zijn.

Craig Harline - De Wonderen Van Jezus-Eik (Bert Bakker, 2003) ***

Dank Walter! Omdat ik in Jezus-Eik woon, dacht hij - en ik - dat dit boek over de wonderen van Jezus-Eik zou gaan, zoals de titel vooropstelt.

Niets is minder waar, maar het maakt dit boekje er niet minder interessant om. Craig Harline is een Brits historicus die zowel in de abdij van Park in Leuven, als in het Gentse archief zeventiende-eeuwse documenten raadpleegde over de stroom mirakels en wonderlijke gebeurtenissen die zich afspeelden in Jezus-Eik, Gent en Brussel.

Het eerste hoofdstuk gaat over enkele wonderlijke genezingen die plaatsvonden aan de "Jezus Eik" in het Zoniënwoud, dat donkere en onveilge bos tussen Brussel en Overijse. Van zodra de eerste mirakels plaatsvinden, ontspint zich een politieke discussie tot welke parochie Jezus-Eik nu eigenlijk behoort, die van Tervuren of die van Overijse, vooral omdat er gaandeweg meer geld in het offerblok terechtkomt en commercanten zich rond de eik beginnen te vestigen. Het is fascinerend om lezen hoe beide pastoors het systeem gingen bewerken om hun gelijk te halen bij wereldse als religieuze autoriteiten, en welke argumenten ze gebruikten. Uiteindelijk gingen de rechten naar Tervuren, maar nu, zovele eeuwen later is Jezus-Eik een gehucht van Overijse (wat ik als Overijsenaar en oud-Tervunaar niet meer dan billijk vind).

Het tweede hoofdstuk gaat over een mirakel in een jezuïetenkerk in Gent, waar een moeder van veertien kinderen geen melk meer kan produceren voor haar laatste telg. Gelukkig komt een mariabeeld in de jezuïtenkerk tussen, en krijgt ze weer moedermelk. Opnieuw gaat het boek minder over het mirakel zelf als over het gelobby van de jezuïeten om bij de bisschop de erkenning te krijgen dat het om een mirakel ging. Die was daar niet toe geneigd, omdat kloosterorden er alles aan deden om de mensen naar hun kerken te krijgen in plaats van naar hun eigen parochiekerk. Mirakels deden mensen toestromen, en de bisschop en het vicariaat waren dus niet van plan hier al te snel op in te gaan.

De andere hoofdstukken gaan over de concurrentie tussen de kapel van de kleermakers in Gent en het iets verder gelegen bedevaartsoord waar relieken van Sint Friacius lagen, over Aldegonde de prostitué die beweerde alle mogelijke moorden en ontucht gepleegd te hebben, en over dokter Jan Baptista van Helmont die bovennatuurlijke gebeurtenissen als "natuurlijk" omschreef. Ook hier gaat het Harline niet om de mirakels zelf, maar eerder over de manier waarop er officieel werd omgegaan met deze verschillend vormen van bijgeloof.

Een interessant werkje.

Irving Finkel - The Ark Before Noah (Hodder, 2014) ****

Misschien aangespoord door de domme film "Noah", met Russell Crowe, leek dit boek me wel aantrekkelijk om het echte verhaal nog eens door te nemen, maar dan vanuit een historisch perspectief, en ik heb genoten van elk van de vierhonderd bladzijden van dit boek.

Irving Finkel is curator in the British Museum en specialist in spijkerschrift en oude Summerische, Assyrische en Babylonische talen.  In 1985 krijgt hij een kleitablet met een zestigtal zinnen in spijkerschrift, mogelijk van rond 1750 voor onze jaartelling. Die zestig zinnen vertellen het verhaal van de zondvloed en de ark die door Atrahasis moet worden gebouwd om dieren (twee per soort) en enkele rechtschapen mensen te redden.

Dit kleitablet en zijn inhoud zijn niet uniek, maar wel bij de oudst gekende versies van wat wij kennen als het verhaal van de Ark van Noah. Finkel geeft een gepassioneerd relaas van de andere kleitabletten met hetzelfde verhaal, maar ook hoe dit verhaal in het Gilgamesh epos een centrale plaats krijgt. Het verhaal van Mozes (uiteraard met een andere naam) die als vondeling in zijn mandje in een rivier werd gegooid en tussen het riet werd gevonden door een jonge vrouw, dateert ook van deze vroege Babylonische tijden.

Finkel geeft een historisch overzicht van het ark verhaal doorheen de honderden jaren voor het in de Bijbel terechtkwam. Een van de andere kleitabletten geeft ook de reden waarom de mens moet worden uitgeroeid : "The noise of mankind has become too intense for me, with their uproar I am deprived of sleep", zegt Enlil tot de andere goden. In die tijd al was dat reden genoeg om de mensheid uit te roeien.

Het tablet van Finkel is overigens nog interessant om andere redenen, met name omdat het uitleg geeft over hoe de ark moet worden gebouwd, met welke materialen en welke afmetingen. In tegenstelling tot ons beeld, was het een rond vaartuig, gemaakt van buigzaam hout en waterdicht gemaakt met bitumen, dat in Mesopotamië/Irak uiteraard goed voorradig is.

Hij legt ook uit hoe deze oude verhalen hun weg vonden naar de Joodse Torah tijdens de periode van ballingschap in Babylon, en erin werden geïntegreerd als onderdeel van de joodse geschiedenis.

Tot slot heeft Finkel met een aantal deskundigen de ark ook nagemaakt zoals beschreven in het tablet dat hem werd overhandigd. Een replica op de aangegeven grootte bleek onmogelijjk, maar een kleinere versie heeft uiteindelijk het levenslicht gezien, en het hele project werd ook in een documentaire verwerkt.

Wat er ook van zij, dit boek is fascinerend door zijn eruditie, maar ook aanstekelijk door het enthousiasme van zijn auteur. Honderd percent wetenschappelijk, maar tevens honderd percent passie. Zo hebben we het graag.