Herta Müller - The Hunger Angel (Picador, 2012) ****

De Duitstalige Roemeense schrijfster Herta Müller is een stilistisch genie. Dat ze de Nobel Prijs voor literatuur kreeg is meer dan terecht. Ook in "The Hunger Angel" slaagt ze erin om de bijna onverzoenlijke tegenpolen van horror en poëtische kracht met elkaar te vermengen.

De roman beschrijft het wedervaren van een Roemeens jongetje uit de Duitse gebieden in het land die naar Rusland is gevoerd na de tweede wereldoorlog om de berokkende schade te helpen herstellen. In feite zitten ze in een werkkamp dat meer wegheeft van een strafkamp dan dat er reëel zinvolle activiteiten plaatsvinden.

Zoals de titel het aangeeft, is honger een constante in het kamp, de maatstaf van alle activiteiten, gedachten en relaties.

Verwacht geen verhaal, wel beschrijvingen van situaties, geen sitcom, maar sitdram, de horror van mensen die solidair willen zijn, maar het door omstandigheden, uit lafheid, uit overlevingsdrang, uit honger, niet durven, niet kunnen.

Geen gemakkelijke lektuur, maar hard en schrijnend.

"I realized many were missing. But unless they'd collapsed right in front of me I didn't consider them dead. And I took care not to ask where they might be. Still, when the evidence is staring you in the face, when you know so many who have died, fear becomes a powerful thing, even overpowering after a while - and therefore remarkably similar to indifference. This is what allows you to act fast when you're the first to discover a dead person. You have to undress him quickly, before the body gets too stiff to bend, and before somebody else makes off with his clothes. You have to take his saved bread out of his pillowcase before someone else beats you to it. Clearing away the dead person's things is our way of mourning. When the stretcher arrives in the barrack, there should be nothing to haul away but a body".

Herta Müller - The Appointment (Picador, 2002) ****½

Ik heb vaak mijn twijfels gehad bij de keuze van de Nobelprijs voor literatuur, maar niet bij Herta Müller. De in het Duits schrijvende Roemeense slaagt erin om de hardste emotionele gebeurtenissen te combineren met een eigen poëtische schrijfstijl die tegelijk verhullend als expressief is. Net zoals in "The Land Of Green Plums", is de politieke situatie van het land onder dictator Ceaucescu doorslaggevend.

De ik-figuur wordt herhaaldelijk opgeroepen voor verhoor door de politie omdat ze als arbeidster in een jeans-fabriek kleine briefjes in de achterzak schuift. De jeans zijn bedoeld voor de export naar het Westen, en wie kan trouwen met een Westerling mag het land verlaten. Op het briefje staat amper meer dan "marry me", maar ook dit is al voldoende voor politioneel onderzoek naar subversief gedrag. Rond deze relatief beperkte basisplot weeft Müller een hele wereld, die langzaam zichtbaar wordt doorheen de nevels van haar schrijfstijl : de familiale geschiedenis, haar liefdesverhalen, haar vriendinnen, de meedogenloosheid en absurditeit van het systeem, de lafheid van mannen en vrouwen die het systeem uitbuiten voor eigen gewin, machtsmisbruik, de erotiek van de macht, de pijn van het zijn.

"Before I was born, my parents had had a boy who turned blue in a fit of laughing. He never became a real son, since he died before he was christened. My parents had no qualms about relenting his grave plot after just two years. It wasn't until one day when I was eight years old and a boy with grazed knees was sitting across from us in the tram that Mama whispered in my ear. 
If you brother had lived, we wouldn't have had you. 
The boy was sucking candy molded in the shape of a duck, it swam in and out of his mouth, outside I saw the houses rising through the windows as we passed. I was sitting next to Mama on a hot wooden seat that was painted green - sitting there in place of my brother. 
We had two pictures of me from the maternity home, but not a single one of my brother. One picture shows me on a pillow, next to Mama's ear. In the other I'm in the middle of a table. With their second child my parents wanted one picture for themselves and one for the gravestone."

Twee paragrafen vertellen een leven. Literatuur van het hoogste niveau.

Herta Müller - The Land Of Green Plums (Granta, 1999) *****

Het gebeurt niet vaak dat ik akkoord ga met de keuze van het Nobelprijscomité voor literatuur, maar met Herta Müller hebben ze een schitterende keuze gemaakt. "The Land Of Green Plums" is een boek over leven tijdens Ceausescu's schrikregime, gestalte gegeven door een groepje jongeren die naar de stad zijn getrokken om er hun heil te zoeken, en die verbonden zijn door hun weerzin voor de politieke machthebbers en voor literatuur.

De hele stijl van het boek is meer poëzie dan proza, en elke zin is een pareltje van "verdichting", hetzij als een manier om de lelijkheid van het bestaan mooier te maken, of om het onzegbare toch weer te geven zonder de brutaliteit ervan te moeten raken. Ze gebruikt dezelfde techniek om haar verhaal op te bouwen. Wat er echt gebeurt of gebeurd is, sijpelt slechts langzaam door, als druppels door een wijnranken pergola.

Lukraak een paar voorbeelden :

Over Lola, haar vriendin die een verboden dagboek bijhield : "You could say Lola's sentences in your mouth. But they didn't let themselves be written down. Not by me. They were like dreams, suited for speech but not for paper. When I wrote them down, Lola's sentences dissolved in my hand".

Over haar vader, een SS-man die terugkeert van de oorlog "I became his child and had to grow against death. I was hissed at, not spoken to. They slapped my hands and looked me right in the eye to see how I took it. But no one ever asked me in what house, in what place, at what table, in which bed and country I would prefer to walk, eat, sleep, or love someone in fear".

De angst voor verraad, voor pijn, voor opsluiting, is een constante, net zoals het verlangen de grens over te vluchten. Zelfs het land worden uitgezet is geen oplossing, want ook daar word je in de gaten gehouden of riskeer je door een raam te vallen.

"The child goes into her room to cry. She shuts the door, lowers the blinds, and turns on the light. She stands in front of the dressing-table mirror, in which no one has ever made herself up. It has two wings you can open and shut. It's a window in which you can see yourself crying in triplicate. This makes self-pity three times as great as it was out in the courtyard. The sun can't come in. It doesn't have any pity, because it has to stand up in the sky without any legs".

Müller slaagt erin om die toon en stijl vast te houden in het ganse boek, en de verschrikking voor te stellen als een droomwereld, iets dat zachtjes drijft boven de realiteit als een nevel die tegelijk alles doordringt. Ze creëert een onmogelijke spanning tussen lichtvoetigheid en zware neerslachtigheid, tussen hoop en fatalisme.

Een absoluut meesterwerk.