Joren Vermeersch - Vlaanderens Waanzinnigste Eeuw 1297-1385 (Borgerhoff & Lamberigts, 2023) ***½

Wat een heerlijk boek. Wat een plezier om een dergelijk vlot geschreven geschiedenisboek te kunnen lezen, over een periode in onze Vlaamse geschiedenis die ons helpt om ook onze situatie van vandaag in perspectief te zien. 

Vermeersch 'vertelt' deze waanzinnigste eeuw vanuit de fictionele perspectieven van mensen uit die tijd, visserskinderen, burgers, arbeiders, soldaten, wat het verhaal een stuk realistischer en laagdrempeliger maakt. Deze verhaaltechnische ingreep doet overigens niets af aan de geschiedkundige waarde van dit heel goed gedocumenteerde boek. Het nadeel is wel dat wanneer sommige situaties worden beschreven, we niet meer precies weten of dit nu effectief zo is gebeurd, dan wel dat Vermeersch hier zelf een brug legt naar onze moderne tijden. 

Om een voorbeeld te geven. Op blz 270 schrijft hij: "

"Op 10 maart 1325 had d'Auxonne een bijeenkomst belegd van de grafelijke raad in Oudenaarde, om de rekeningen van het voorgaande fiscale jaar te bespreken. Pas toen drong de ernst van de budgettaire noodtoestand tot Louis door. In 1324 werd er een krater geslagen van exact 5.185 pond. Dat kwam neer op een begrotingstekort van liefst 37%. Gualterotti zetelde op dat moment amper twee jaar als grafelijk ontvanger in de raad, maar had in die periode al bijna achtduizend pond aan Louis geleend. Elke nieuwe lening vergde het verpanden van een nieuwe reeks grafelijke belastingen en tollen. Als de schuld niet tijdig werd vereffend, zou Gualterotti ze vele jaren lang voor zijn persoonlijke gewin mogen innen.   

'Die gewiekste aasgier was goed op weg om heel Vlaanderen uit te kleden,' sakkerde Louis in de marge van die vergadering. Maar d'Auxonne wuifde zijn mokken daarover argeloos weg: 'Maak u toch geen zorgen, Monseigneur. Eens de laatste rebel aan de hoogste boom hangt, zullen we heel Vlaanderen doen bloeden en boeten. Dan kopen we alle verpande tollen en belastingen makkelijk terug. U zal het zien: de staatsschuld is er vanzelf gekomen en ze zal ook vanzelf weer weggaan.' "

Dat laatste citaat lijkt verdacht veel op wat PS Minister Guy Mathot zei over onze Belgische situatie in de jaren '80: "Le problème des déficits budgétaires est arrivé de lui-même, il partira de lui même". Verwees Mathot naar d'Auxonne? Of heeft Vermeersch het citaat van Mathot naar de 14e Eeuw verplaatst? Of is het zuiver toeval? De paragrafen tonen wel aan dat toen zeker de grote financiers, zoals hier uit Italië, een zeer grote politieke macht hadden achter de schermen, met name de Compagnia dei Bardi en de Compagnia dei Peruzzi, zelfs nog tientallen jaren later. 

Vermeersch schetst de machtsverhoudingen tussen alle betrokken partijen zeer goed: de Fransen, de Franse graaf, de Kerk, de burgemeesters van de vijandige steden Brugge en Gent, de gegoede burgerij die over veel geld en macht beschikte, de arbeidersgilden die onder elkaar dan nog naijver toonden. Ondanks de onwaarschijnlijke rijkdom van Vlaanderen, of misschien precies door die immense rijkdom, lag iedereen met iedereen overhoop, wat een ongelooflijke opportuniteit was voor de bevolking om zelf op te staan en een vorm van democratisch zelfbestuur te kiezen. 

"Maar in Vlaanderen was de geest uit de fles. Aangestoken door revolutionaire koorts riskeerden jonge mannen en vrouwen de gesel en de galg om de revolutie te prediken. Er brak een nieuwe tijd aan waarin het volk zelf zou heersen en afrekenen met zijn vroegere meesters, zo orakelden zij. Het zou rivieren van bloed vergen om die geest terug in de fles te krijgen. Daar was Louis van overtuigd. En met hem alle hoge edelen in de grafelijke raad. 

Want het vuur van de opstand - of moeten we zeggen het gif -had ondertussen ook de grate steden aangetast. In februari was ook in Brugge, het kloppende hart van de Europese handel, de revolutie uitgebroken. Opgezweept door heetgebakerde textielarbeiders, had de volkspartij er de rijke poorterij uit het stadsbestuur gekegeld. Voortaan regeerden de ambachten er helemaal alleen. Sujetten met radicale anti-Franse en anti-adellijke overtuigingen voerden er nu het hoge woord." (blz 278)

 Vermeersch vermeldt dat deze "gevaarlijke ideeën uit Vlaanderen over vrijheid, gelijkheid en broederschap begonnen namelijk de geesten te besmetten in naburige vorstendommen" (bls 315). Ook hier neem ik aan dat deze leuze van de Franse revolutie van 1789 eerder een dichterlijke vrijheid is dan dat het Vlaamse volk die zo expliciet uitte in die tijd, om aan te geven dat de zaden van deze revolutie al veel vroeger al werden gezaaid. 

Hij belicht de grote rivaliteit tussen de steden, de ondankbare situatie van de boeren- en arbeidersklassen, de hardvochtigheid van wie macht had, en de absolute gruwel van geweld, folteringen, verkrachtingen, moord. 

Ik denk en ik hoop dat vele geschiedenisleerkrachten dit boek zullen gebruiken bij hun lessen. Ik ben verre van een nationalist (integendeel zelfs), maar het is wel belangrijk dat ook jongeren onze geschiedenis kennen, en uiteraard ook alle Vlamingen. Het is niet allemaal zo zwart-wit als vaak wordt gesteld. Ik heb veel nieuwe zaken geleerd in dit boek, en ook genoten van de vertelstijl. 

Een aanrader!